Τεχνητή αναπνοή

«Πώς μπορεί να διηγηθεί κανείς τα πραγματικά γεγονότα;» Αυτό το ερώτημα αποτελεί τον πυρήνα του συναρπαστικού μυθιστορήματος του Ρικάρντο Πίλια, που συνδυάζει δεξιοτεχνικά τη φόρμα του αστυνομικού μυθιστορήματος.
Στην Αργεντινή του 1979 ο Μαρσέλο Μάγκι αναζητά την αλήθεια για τη ζωή και το θάνατο του Ενρίκε Οσόριο, αμφιλεγόμενου ήρωα-προδότη, και ταυτίζεται μαζί του εξυφαίνοντας μέσα από επιστολές και αφηγήσεις τη δική του ιστορία. Δύο ακόμη πρόσωπα, ο Εμίλιο Ρένσι, νεαρός συγγραφέας και ανιψιός του Μαρσέλο Μάγκι, και ο Πολωνός μετανάστης Ταρντέφσι (πίσω από τον οποίο κρύβεται ο Βίτολντ Γκομπρόβιτς) προσθέτουν τις δικές τους ιστορίες σ' αυτό τον ιστό, ιστορίες όπου συναντιούνται ο Τζέιμς Τζόις, ο Χίτλερ και ο Κάφκα, ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες και ο Ρομπέρτο Αρλτ. Η Τεχνητή αναπνοή επιλέχθηκε ως ένα από τα δέκα σημαντικότερα έργα της αργεντίνικης λογοτεχνίας και ο Ρικάρντο Πίλια θεωρείται δίκαια ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους Λατινοαμερικάνους συγγραφείς.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Αργεντινή, 1979. Ο νεαρός συγγραφέας Εμίλιο Ρένσι έχει μόλις εκδώσει το πρώτο του μυθιστόρημα όταν λαμβάνει μια επιστολή από τον χρόνια εξαφανισμένο θείο του, τον Μαρσέλο Μάγκι, για τον οποίον έχει ακούσει μονάχα ορισμένες σκόρπιες και αντιφατικές αφηγήσεις. Ανθρωπος μυστηριώδης και γοητευτικός, ο θείος του παρουσιάζει μια εντελώς διαφορετική εκδοχή της οικογενειακής ιστορίας τους, ενώ ταυτόχρονα προσπαθεί να τον μυήσει στα μυστικά της συγγραφικής τέχνης. Ο ίδιος άλλωστε έχει αφιερωθεί ολοκληρωτικά στην ανασύσταση της ζωής του Ενρίκε Οσόριο, ενός αμφιλεγόμενου ήρωα του προηγούμενου αιώνα, με την προσωπικότητα του οποίου ταυτίζεται όλο και περισσότερο, όπως διαφαίνεται μέσα από τις αφηγήσεις και τις επιστολές του. H μυστική αυτή σχέση ανάμεσα σε θείο και ανιψιό κορυφώνεται σε ένα μεταμεσονύχτιο ραντεβού στην επαρχία όπου εκείνος ζει αυτοεξόριστος. Ωστόσο, όταν ο Εμίλιο φτάνει στο σπίτι του, εκεί δεν τον περιμένει ο θείος του, αλλά το ολοκληρωμένο πια έργο του για τη ζωή του μεγάλου αργεντινού ήρωα. Και μαζί με αυτό ο ιδιοφυής φίλος του, ο πολωνός φιλόσοφος Ταρντέφσκι - στο πρόσωπο του οποίου σκιαγραφείται ένα θαυμάσιο πορτρέτο του Βίτολντ Γκομπρόβιτς.

Το Τεχνητή αναπνοή είναι χωρισμένο σε δύο μεγάλες, από κάθε άποψη, διακριτές ενότητες. Το πρώτο μέρος, που τιτλοφορείται Εάν εγώ ο ίδιος ήμουν ο σκοτεινός χειμώνας, έχει τη μορφή επιστολικού αφηγήματος και αποτελείται κυρίως από τα γράμματα που αντάλλασσαν ανιψιός και θείος, συν ένα μεγάλο κομμάτι που καλύπτεται από τον μονόλογο ενός άλλου προσώπου, του Γερουσιαστή, πεθερού του Μάγκι και εγγονού του Ενρίκε Οσόριο. Σε αυτό σκιαγραφούνται οι προσωπικότητες του Μάγκι και του Ενρίκε Οσόριο, αλλά και εκείνη του καθηλωμένου σε αναπηρική πολυθρόνα Γερουσιαστή, που ζει απομονωμένος από συγγενείς και φίλους, υπό αυστηρή επιτήρηση. H αφήγηση, πλάγια και υπαινικτική, ακολουθεί μια κυκλική διαδρομή, ανασύροντας σπαράγματα της σύγχρονης ιστορίας της Αργεντινής, με τη σκιά της χούντας να πλανάται διαρκώς στην ατμόσφαιρα. Πρόκειται για κείμενο υψηλής λογοτεχνικής πυκνότητας, στο οποίο ο αναγνώστης καλείται να επιστρέψει έχοντας ολοκληρώσει την ανάγνωση.

Το δεύτερο μέρος, που τιτλοφορείται Ντεκάρτ, εκτυλίσσεται ολόκληρο στην επαρχιακή κωμόπολη όπου ζούσε ως πρόσφατα ο Μαρσέλο Μάγκι. Ξεκινά με μια αντιπαράθεση ανάμεσα στον Εμίλιο, νεαρό συγγραφέα από την πρωτεύουσα, και στον Μαρκόνι, ποιητή που ζει και δημιουργεί στην «καθυστερημένη» επαρχία, με θέμα τη λογοτεχνία της Αργεντινής και άξονα κυρίως - και αναπόφευκτα - τους Μπόρχες και Ρομπέρτο Αρλτ. Παρ' ότι προαπαιτεί από τον έλληνα αναγνώστη μια επαρκή γνώση της αργεντίνικης λογοτεχνίας, είναι τόση η ζωντάνια της γραφής του Ρικάρντο Πίλια που ουδεμία στιγμή δεν αισθάνεσαι ότι βρίσκεσαι αντιμέτωπος με ένα κουραστικό φιλολογικό παιχνίδι. Το αντίθετο: η συζήτηση αυτή αποτελεί οργανικό τμήμα της ευρύτερης αφήγησης, επέχοντας θέση μικρού λογοτεχνικού μανιφέστου.

Το μυθιστόρημα κλείνει με την πρωτοπρόσωπη εξιστόρηση της ζωής του Ταρντέφσκι στον Εμίλιο Ρένσι, καθώς περιμένουν τον Μαρσέλο Μάγκι στο προκαθορισμένο νυχτερινό ραντεβού. Στο κέντρο όμως αυτής της αφήγησης περιέχεται μια άλλη αφήγηση, ή καλύτερα μια ανακάλυψη του ίδιου του Ταρντέφσκι, που ρίχνει φως σε μια παράξενη ιστορική σύμπτωση: η ανακάλυψη αυτή αφορά τη σχέση του νεαρού Χίτλερ, του ανθρώπου που επρόκειτο να αιματοκυλίσει τον κόσμο, με τον επίσης νεαρό τότε Κάφκα, τον συγγραφέα που προαισθάνθηκε όσο κανείς άλλος την επερχόμενη καταστροφή. H παράξενη και συνάμα ανοίκεια αυτή γνωριμία φαίνεται να έλαβε χώρα σε ένα λογοτεχνικό στέκι της Πράγας κατά τη διάρκεια μιας περιόδου όπου ο αποτυχημένος ζωγράφος Αδόλφος είχε εγκαταλείψει τη χώρα του για να αποφύγει τη στράτευση! Αυτή η συνάντηση, μολονότι περιγράφεται στα ημερολόγια του Κάφκα, δεν είχε ποτέ ως τότε πέσει στην αντίληψη των μελετητών του. Και όμως ο νεαρός τότε συγγραφέας με τις μοναδικά ευαίσθητες κεραίες αναφέρεται ρητά στον παράξενο και σκληρό άντρα με την αυστηρή χωρίστρα, τον Αδόλφο, οι εξιστορήσεις του οποίου γέμιζαν ήδη από τότε με φρίκη την ψυχή του.

Το βιβλίο κλείνει με την παράλληλη αφήγηση δύο σημαδιακών γεγονότων που λαμβάνουν χώρα τον ίδιο Ιούνιο του 1923: σε ένα σανατόριο του Κίερλινγκ ο Κάφκα ψυχορραγεί από τη φυματίωση· έχει χάσει εντελώς τη φωνή του, και επικοινωνεί με τους φίλους του συντάσσοντας μικρά σημειώματα. Τις ίδιες ημέρες, σε έναν πύργο στον Μέλανα Δρυμό, ο Χίτλερ, όλος σφρίγος, υπαγορεύει στους δικούς του φίλους τα τελευταία κεφάλαια του Αγώνα του, ολοκληρώνοντας το φρικιαστικό του όραμα. H γραφή συναντά την Ιστορία και επιστρέφει πάλι πίσω ως λογοτεχνία, σε ένα πραγματικά συγκλονιστικό κρεσέντο.

Δίκαια τούτο το πυκνογραμμένο και πολυεπίπεδο μυθιστόρημα του ολιγόγραφου Ρικάρντο Πίλια θεωρείται σήμερα, είκοσι πέντε χρόνια μετά την πρώτη κυκλοφορία του, ένα από τα σημαντικότερα έργα της αργεντίνικης λογοτεχνίας. H μετάφραση, όπως και η συνολική μέριμνα στην απόδοση των διακειμενικών αντηχήσεων, είναι υποδειγματική.



Κώστας Κατσουλάρης (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 27-06-2004