Ένας, κανένας και εκατό χιλιάδες

Ο Λουίτζι Πιραντέλλο και ο Βιτάντζελο Μοσκάρντα, το δημιούργημά του, πορεύονται μαζί για δεκαπέντε χρόνια αναζητώντας απαντήσεις σε ερωτήματα που θέτει η ίδια η ζωή μέσα απ' τις πιο συνηθισμένες ανθρώπινες ενέργειες και σχέσεις.
Για τον Βιτάντζελο Μοσκάρντα, όλα ξεκίνησαν από ένα κοίταγμα στον καθρέφτη: η ανακάλυψη μιας καινούργιας και άγνωστης εικόνας του εαυτού του, ενός νέου «εγώ», που ποτέ δεν θα μπορέσει να δει έτσι όπως το βλέπουν οι άλλοι, όλοι εκείνοι που τον κοιτάζουν με τα δικά τους μάτια και του προσδίδουν, καθένας με τον τρόπο του, τη δική τους πραγματικότητα. Είναι μια μορφή που κατασκευάζεται συνεχώς και που συνεχώς αλλάζει. Αφού εκείνος ο ένας που νόμιζε ότι είναι για όλους, και που για τον ίδιο του τον ευατό δεν είναι κανένας, στην πραγματικότητα είναι ο ρευστός και εύπλαστος Μοσκάρντα που κατακερματίζεται σε εκατό χιλιάδες μορφές με εκατό χιλιάδες συμπεριφορές, όλες τους ζωντανές και ταυτόχρονα διαφορετικές για εκατό χιλιάδες άλλους.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Πολλοί απορούν, μερικές φορές, αν συμβεί να μην αναγνωρίσουν τον εαυτό τους «πλάτη» σε μια φωτογραφία ή το είδωλό τους σε περίεργες γωνίες μέσα από καθρέφτες. Πόσο πιο φυσικό ακούγεται κάτι συνηθέστερο: το ότι οι γύρω μας μπορεί να μας ξαφνιάσουν με τη γνώμη που έχουν σχηματίσει για μας.

Απλά πράγματα, θα πείτε, συνηθισμένα, τα οποία, όμως -χρειάζεται να προσθέσει κανείς- τα έχουμε φορτωθεί τυραννικά διά βίου και δεν τολμάμε να ομολογήσουμε το βάρος τους. Πρώτα στον εαυτό μας, βέβαια, διότι θα καταρρεύσουμε εάν διαπιστώσουμε ότι αυτά τα τόσο ασήμαντα και καθημερινά, τα αυτονόητα, μας έκαναν, πιθανόν, κάποια στιγμή, με τη συνειδητοποίησή τους, να δούμε τις λεπτές, επισφαλείς ισορροπίες που κρατήσαμε στη ζωή μας σχετικά με την αυτογνωσία μας.

Ναι, ίσως ζήσαμε με ψευδαισθήσεις, πλάνες και φαντασιώσεις γύρω από την «αληθινή» προσωπικότητά μας, χωρίς να έχουμε λάβει υπόψη τις προσλήψεις του ειδώλου μας από τους άλλους... Οπότε, μια ωραία και επίσημη ημέρα, αιφνιδίως, αντιλαμβανόμαστε ότι δεν ξέρουμε τίποτα για τον εαυτό μας, με την έννοια ότι αγνοούσαμε τις σκέψεις των διπλανών μας περί ημών, δεν θέλαμε εσκεμμένα να τις υπολογίσουμε, πιθανόν, κ.λπ. Δεν έχει σημασία μια περιπτωσιολογία, η οποία θα συγκέντρωνε μια ποικιλία ψυχολογικών στάσεων απέναντι στο πανάρχαιο, πρωταγόρειο πρόβλημα περί της γνώσεως, όπως αυτό εξελίχτηκε περνώντας μέσα από τις σύγχρονες φιλοσοφικές /επιστημονικές θεωρίες, αφήνοντάς μας με στοιχειώδη ερωτήματα περί της ταυτότητάς μας.

Εν πάση περιπτώσει, ο Βιτάντζελο Μοσκάρντα, ο ήρωας του, ανά χείρας, έσχατου μυθιστορήματος του Λουίτζι Πιραντέλο ( 1867-1936), που γράφτηκε το 1926, είναι κι αυτός ένας από τους πάμπολλους αιφνιδιασμένους από τη διαπίστωση, μιαν ωραίαν πρωίαν, ότι δεν γνωρίζουν τίποτα για τον εαυτό τους. Αιτία: Η γελοία παρατήρηση τής συζύγου ότι η μύτη του είναι στραβή, κάτι που ο ίδιος δεν είχε προσέξει, ζώντας με την ψευδαίσθηση της κανονικότητάς της και κατά προέκταση της σύνολης φυσιογνωμίας του. Το αρχικό σοκ διαδέχεται μία πανικόβλητη έρευνα προς εύρεσιν της ...ταυτότητάς του, η οποία θα οδηγήσει στο τραγικό φινάλε.

Ο Μοσκάρντα, απόλυτη περσόνα του δημιουργού της, σε ένα πρώτο στάδιο θέτει διάφορα απλά ερωτήματα σιδερένιας λογικής, ενώ ο πολεμικός τρόπος της έκθεσής τους μας κάνει ανάγλυφο τον τρόμο του υποκειμένου μπροστά στο πρόβλημα.

Το έργο αυτό «ζωής» του Πιραντέλο ξέρουμε ότι ολοκληρώθηκε σταδιακά υπό τύπον σημειώσεων, οι οποίες μορφοποιούνταν μυθοπλαστικά με αργούς ρυθμούς. Στις σελίδες του ο δημιουργός των Εξι προσώπων που ζητούν συγγραφέα κατέγραψε, θα έλεγε κανείς με βαθύ άγχος, όλη του την προβληματική πάνω στο είναι και το φαίνεσθαι, υπό μορφήν διαθήκης. Στα μικρά του κεφάλαια, που συναρθρώνουν αυτήν την περίπου ιλαροτραγική Οδύσσεια ενός θύματος της σχετικότητας των πραγμάτων, τις ορθολογισμένες αυτές απορίες στηρίζει ένα καυστικό, όσο και έντονο βλέμμα, στα όρια της νευροπάθειας, της υστερίας, πάνω στο αιώνιο παιχνίδι των ρόλων και των ταυτοτήτων.

Ο Μοσκάρντα, βέβαια, όχι μόνο δεν παίρνει απάντηση σε όσα τον προβληματίζουν και τον καταπιέζουν, αλλά βαθμιαία βουλιάζει στο βάλτο της αποξένωσής του από ό,τι ονομάζουμε εξωτερικό και εσωτερικό κόσμο. Οι «άλλοι» έχουν αναλάβει το ρόλο του συνεργού, να μην πω του αυτουργού, στην κατάπτωσή του αυτή. Οπωσδήποτε η υπαρξιστική αποξένωση είναι ένα στάδιο που δεν θα αποφύγει ο ήρωάς μας. Το λέει εξάλλου καθαρά σε μια αποστροφή του, μετά τις φράσεις που παρατέθηκαν στο μότο: «Πώς ν' ανεχτώ μέσα μου αυτόν τον ξένο; Αυτόν τον ξένο που ήμουν εγώ ο ίδιος για μένα; Πώς να μην τον βλέπω; Πώς να μην τον γνωρίζω; Πώς να μείνω για πάντα καταδικασμένος να τον κουβαλάω μαζί μου, μέσα μου, στο βλέμμα των άλλων κι έξω, εν τω μεταξύ, από το δικό μου;»

Ο τρόπος που τα ζητήματα εξετάζονται θυμίζουν ένα πρόσωπο που είναι έτοιμο να καταρεύσει ψυχικά και διανοητικά. Ενας από τους σταθμούς αυτής της «έρευνας» το φρενοκομείο και η διαπίστωση ότι στην αγκαλιά της κυρίαρχης, απρόσιτης Φύσης όλα είναι πιθανά. Για τον Πιραντέλο υπάρχει μια υπέρτερη πραγματικότητα η οποία είναι επτασφράγιστη, ενώ έξω απ' αυτήν το άτομο προχωρεί με απίστευτους κλυδωνισμούς, άβουλο και τυφλό από τους βομβαρδισμούς των ειδώλων του.

Το μυθιστόρημα ξεκινώντας με την καταλυτική παρατήρηση της συζύγου για την εμφάνιση του ήρωα, προχωρεί με ένα είδος εσωτερικού μονολόγου σε ρητορική βάση. Δηλαδή, ο αυτοβασανιζόμενος Τζετζέ (με το αστείο αυτό όνομα τον αποκαλεί η γυναίκα του) σερβίρει στον αναγνώστη τις διερωτήσεις του κάνοντάς τον κοινωνό του αδιέξοδου άγχους του. Το ένα τρίτο της έκτασης του κειμένου εξαντλείται με την ψυχική τρικυμία του ήρωα στο επίπεδο που περιγράφουμε, δίνοντάς μας δικαιολογημένα την εντύπωση ότι η αφήγηση θα στομώσει. Αντιθέτως, από ένα σημείο και μετά ο Πιραντέλο αντιλαμβάνεται ότι χρειάζεται να εισαγάγει άλλου είδους, πιο εξωτερική, δράση, οπότε βάζει τον Τζετζέ να εξέρχεται στον κόσμο, που τόσο τον απασχολεί, για να συνεχίσει την ψηλάφηση. Χωρίς πάντως να χάσει την επαφή με το εσωτερικό του ταξίδι, το οποίο κάνει με αναδρομές στο βιογραφικό του, επιχειρεί την πολυπόθητη επιχείρηση αυτογνωσίας. (Η αποσπασματικότητα και η βραχεία μορφή των κομματιών που μοιάζουν με σπαράγματα, προδίδουν από μόνα τους την αργή και σποραδική συγγραφική εργασία ολοκλήρωσης του έργου.)

Σε τελευταία ανάλυση, παίζοντας ειδολογικά με το συγκεκριμένο μυθιστόρημα, θα έλεγα ότι έχουμε να κάνουμε μ' ένα έργο «αστυνομικό», σε κάποιο βαθμό, με ένα υπαρξιακό θρίλερ. Διότι ο ήρωας «ερευνά», ψάχνει για απαντήσεις στις θεμελιώδεις απορίες για την καταγωγή και σύστασή του. Δεν χρειάζεται να αποκαλύψουμε την ίντριγκα, η οποία οδήγησε τον εναγώνιο Τζετζέ στην έξοδο, αν και να πούμε ότι κινείται κι αυτό στο πλαίσιο του γνωστού πιραντελικού, δραματουργικού ύφους.

Δεν ενδιαφέρει, φοβάμαι, η συζήτηση περί των γενικότερων ιδεών του Πιραντέλο, η οποία οδήγησε με τρόπο μηχανιστικό, να πω, στη σύνδεση ενός καλλιτεχνικού έργου αξιώσεων με τον πολιτικό ολοκληρωτισμό. Ο μεγάλος Σικελός, μια σπουδαία ποιητική φύση, η οποία αποτυπώθηκε στα θαυμαστά του διηγήματα -προπλάσματα των κατοπινών σκηνικών και μυθιστορηματικών του έργων- κινήθηκε με την πιο πλαστική χορογραφία στον ανθρώπινο μικρόκοσμο, αναδεικνύοντας αριστοτεχνικά τα πυρηνικά προβήματα του τελευταίου. Με μια στέρεη χημεία συνδύασε το σαρκαστικό με το δραματικό, κρυσταλλώνοντας έξοχα τη συνάντηση του γελοίου και του τρομερού μέσα στην παράλογη χοάνη τού υπάρχειν.

Θα μπει κανείς στον πειρασμό να συγκρίνει το μυθιστόρημα Ενας, κανένας και εκατό χιλιάδες με ένα άλλο -έτσι κι αλλιώς κορυφαίο- μυθιστόρημα του περασμένου αιώνα, τη Συνείδηση του Ζήνωνα του Ιταλο Σβέβο, στο επίπεδο του κεντρικού, δραματουργικού ευρήματος και της διαχείρισής του, ώς ένα σημείο. Ο Σβέβο ασχολείται με κάποιον ο οποίος βασανίζεται πώς θα κόψει το κάπνισμα και το πρόβλημά του αυτό γίνεται υπαρξιακό. Τον Τζετζέ απασχολεί η στραβή του μύτη... Οι αναλογίες είναι ερεθιστικές...

Η μετάφραση της Αρχοντίας Κυπριώτου είναι λειτουργική και απέδωσε τους σφυγμούς μιας αφήγησης-τρελού βηματοδότη.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 04/11/2005