Ο μακαρίτης Ματτία Πασκάλ

O μακαρίτης Ματτία Πασκάλ, μυθιστόρημα γραμμένο το 1904 με τη ζωντάνια και τη θεατρικότητα του Σικελού νομπελίστα, αποδεικνύεται μέσα από την αναζήτηση της προσωπικής του ταυτότητας ένας διαχρονικός ήρωας.
Ποιος είναι ο Ματτία Πασκάλ; Είναι αυτός που θέλει ο ίδιος να είναι, ή εκείνος που οι κοινωνικές συνθήκες έχουν δημιουργήσει; Και η ζωή του; Είναι η επιλογή δική του, ή το δημιούργημα μιας σειράς τυχαίων γεγονότων;
Ο Ματτία Πασκάλ ανακαλύπτει τη μάσκα που του έχει επιβληθεί και προσπαθεί να ζήσει θάβοντάς την. Παλεύει ανάμεσα στο "εγώ" του παρελθόντος και στο "εγώ" του παρόντος. Αμφιταλαντεύεται ανάμεσα σε δυο σκιές, προσπαθώντας να δώσει σάρκα και οστά σ' εκείνη που θα νιώσει ως την πιο αληθινή. Η μοίρα και η τύχη γίνονται άλλοτε το αντίβαρο που εξισορροπεί τα πάντα, άλλοτε ο σκόπελος που τον ταλανίζει και άλλοτε η σανίδα σωτηρίας προς την ελευθερία.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο «Μακαρίτης Ματία Πασκάλ» δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1904· ήταν το τρίτο μυθιστόρημα του Πιραντέλο, με το οποίο ο συγγραφέας εγκαταλείπει το νατουραλισμό, για να ακολουθήσει νέες αφηγηματικές τεχνικές και να παρουσιάσει, για πρώτη φορά, τα θέματα που δεν θα πάψουν να επανέρχονται στο έργο του: η παγίδα των κοινωνικών θεσμών που αφυδατώνουν τη ζωτική ορμή της ζωής, η αποξένωση από την κοινωνία όσων «έχουν καταλάβει το παιχνίδι», η ατομική ταυτότητα και η πολλαπλή της φύση. Είναι εκεί, στον «Ματία Πασκάλ», που ο Ιταλός νομπελίστας βλέπει την πραγματικότητα να παραμορφώνεται από το τυχαίο με τρόπο γκροτέσκο -και σ' αυτήν ακριβώς την παραμόρφωση εντοπίζει και την αυθεντική οδύνη του ήρωά του, που γεννιέται όταν εκείνος έρχεται αντιμέτωπος με μια εμμενή αδυναμία να ορίσει τη συνεχώς διαφεύγουσα, ρευστή, πρωτεϊκή πραγματικότητα, όταν διαπιστώνει ότι «δεν είναι κανένας», ή μάλλον ότι είναι τόσοι, όσα και τα βλέμματα που του απευθύνουν οι άλλοι.

Ποιος είναι ο Ματία Πασκάλ; Είναι ο έγκλειστος, σε έναν κολασμένο γάμο, σύζυγος; Είναι το πτώμα ενός αυτόχειρα, με το οποίο τον ταυτίζουν οι οικείοι του; Είναι ο Αντριάνο Μέις, η καινούρια persona που προκύπτει όταν ο ήρωας, επωφελούμενος από την παρεξήγηση, δραπετεύει από την οικογενειακή ζωή; Είναι ο μοναχικός ξένος που δεν ξέρει τι να κάνει την ανώφελη ελευθερία του; Είναι η σκιά ενός νεκρού, που πρέπει να ξαναπεθάνει, για να μπορέσει επιτέλους να ζήσει; Είναι εκείνος που επιστρέφει, όχι μόνο για να ανακαλύψει ότι όλοι τον έχουν ξεχάσει, αλλά για να διαπιστώσει ότι η γυναίκα του έχει παντρευτεί και έχει γίνει μητέρα; Μήπως πίσω από όλα αυτά τα προσωπεία, όλες αυτές τις μάσκες, δεν κρύβεται απλώς μια «ξενότητα», αλλά η απουσία ταυτότητας, ο ακραίος εκμηδενισμός τού «δεν ήμουν πλέον τίποτα εγώ», που διαπιστώνει ο Αντριάνο Μέις; Ο μακαρίτης Ματία Πασκάλ, στις αλλεπάλληλες μεταμορφώσεις του, δεν είναι παρά ένας «ξένος της ζωής», καταδικασμένος να μείνει για πάντα ξένος.

Στη βάση του οράματος του πιραντελικού κόσμου υπάρχει μια βιταλιστική επίνοια, μια ιδέα που ο συγγραφέας δανείζεται από τη φιλοσοφία του Μπεργκσόν. Η πραγματικότητα είναι η ζωή, ρεύμα σε αέναη κίνηση, αδιάπτωτο, αδιαχώριστο, άτμητο, απεριχώρητο, που σταματά και πεθαίνει όταν του αποδοθούν ατομικά χαρακτηριστικά. Ο άνθρωπος δεν είναι ένας, μας λέει ο Πιραντέλο μέσα από τον Ματία Πασκάλ -παίρνει πολλές μορφές, απολύτως εξαρτημένες από το αλλότριο βλέμμα· και καθεμιά απ' αυτές τις μορφές έχει μια πλαστή δομή, μια «μάσκα», επιβεβλημένη τόσο από τον ίδιο τον άνθρωπο όσο και από το κοινωνικό σύνολο· κάτω από τη μάσκα δεν υπάρχει κανείς, παρά μόνο μία αδιαφοροποίητη και ασυνεχής ροή καταστάσεων σε αέναη μεταμόρφωση. Το εγώ είναι θρυμματισμένο, πολυδιασπασμένο: η ιδέα περί μίας σταθερής και αμετάβλητης προσωπικότητας, τελευταίο προπύργιο του οικοδομήματος των βεβαιοτήτων που στέγασε προστατευτικά τον άνθρωπο ώς τις αρχές του 19ου αιώνα, καταρρέει.

Η συνειδητοποίηση αυτής της αστάθειας του εγώ προκαλεί στους πιραντελικούς ήρωες συναισθήματα οδύνης και σύγχυσης. «Σε πρώτο επίπεδο», γράφει ο ερευνητής Giorgio Patrizi, «δοκιμάζουν άγχος, τρόμο, μοναξιά, όταν καταλαβαίνουν ότι "δεν είναι κανένας"· σε δεύτερο υποφέρουν γιατί οι "άλλοι" τους εγκαθιστούν σε μορφές που δεν αναγνωρίζουν». Κι έτσι προκύπτει η άρνηση μιας εν κοινωνία ζωής, που επιβάλλει στον άνθρωπο προσωπεία και πλαστά χαρακτηριστικά. Αρνηση, πρώτα απ' όλα, της οικογένειας, πρώτης trappola -παγίδας-, σύμφωνα με την προσφιλή στον Πιραντέλο λέξη. Υστερα, η οικονομική, η εργασιακή, η κοινωνική συνθήκη -και απ' αυτήν την τελευταία δεν υπάρχει έξοδος: ο πιραντελικός πεσιμισμός είναι απόλυτος. Μόνη λύση φαίνεται να είναι η δραπέτευση στο παράλογο, στην τρέλα -αυτήν την κατεξοχήν πράξη διαμαρτυρίας. Ή το χιούμορ. Αν έχει ένα όπλο ο «ξένος της ζωής», αυτό είναι η άρνηση να παίξει το ρόλο για τον οποίο τον προορίζουν οι άλλοι, η απομόνωσή του στη θέση του παρατηρητή, ο σαρκασμός απέναντι στον εγκλωβισμό των ανθρώπων στην «παγίδα» μιας ψευδούς ύπαρξης. Το χιούμορ απελευθερώνει τον άνθρωπο από τα δεσμά του πραγματικού, εμβολιάζει κάθε επιφαινόμενο με το αντίθετό του. Η φιλοσοφία της απόστασης στον Πιραντέλο είναι η μόνη σωτηρία.

Αν όμως η πραγματικότητα βρίσκεται σε διαρκή μεταμόρφωση, τότε δεν μπορεί να παγιωθεί σε οργανωμένα πρότυπα και καθολικά σχήματα. Δεν υπάρχει μία προνομιούχος προοπτική υπό την οποία μπορεί κανείς να παρατηρεί το παράλογο της ύπαρξης: οι πιθανές προοπτικές είναι άπειρες και, κυρίως, ισοδύναμες. Από εδώ προκύπτει ένας ριζοσπαστικός γνωσιακός σχετικισμός: ο καθένας έχει τη δική του αλήθεια, που γεννιέται από την υποκειμενικότητα της θέασης του κόσμου. Αδυναμία επικοινωνίας, μερικότητα της εμπειρίας, ψευδαισθητική βίωση της ζωής.

Οργανωμένο γύρω από αυτήν την ριζικά απαισιόδοξη και μαζί σαρκαστική σύλληψη της ανθρώπινης ύπαρξης, το μυθιστόρημα του Πιραντέλο συμπυκνώνει την ιστορική και υπαρξιακή κρίση του σύγχρονου ανθρώπου. Ο «Ματία Πασκάλ» θα εκτοξεύσει έτσι το δημιουργό του στην ευρωπαϊκή διάσταση (το βιβλίο μεταφράστηκε αμέσως στα γερμανικά), αλλά ταυτόχρονα θα τον απομονώσει από την ιταλική λογοτεχνία της εποχής του και θα προκαλέσει την εχθρότητα της κριτικής, με πρώτο σκληρό αποτιμητή τον Μπενεντέτο Κρότσε.

Πράγματι, στον ορίζοντα της ιταλικής λογοτεχνίας των αρχών του περασμένου αιώνα ο «Ματία Πασκάλ» απέχει πολύ τόσο από το ντανουντσιανό μοντέλο όσο και από το βερισμό. Η γκρίζα και πολυάνθρωπη Ρώμη, όπου ζει ο ήρωας του Πιραντέλο με το όνομα Αντριάνο Μέις, διαφέρει πολύ από την πληθωρική και αστραφτερή Ρώμη που συναντάμε στο «Piacere» του Ντ' Ανούντσιο. Ο ίδιος ο Πιραντέλο αντιπαραθέτει στον Ντ' Ανούντσιο («συγγραφέα της λέξης σε αναζήτηση μιας θεαματικής γραφής») τον Βέργκα, «συγγραφέα των γεγονότων». Από το βερισμό ο Πιραντέλο κληρονομεί, εκτός από την προσήλωσή του στο σικελικό μικρόκοσμο -τον οποίο βλέπει, όπως χαρακτηριστικά έγραψε ο Λεονάρντο Σάσια, σαν μήτρα της σύγχρονης ανθρώπινης συνθήκης, της αδιάκοπης σύγκρουσης ανάμεσα στη «φόρμα» και τη «ζωή» -τη συμπαγή ακρίβεια της γραφής του και την κοινή γλώσσα: μια γλώσσα «ουδέτερη», βγαλμένη από την καθημερινή ζωή, που δίνει φωνή στις σπαρακτικές αντιφάσεις της ύπαρξης, οι οποίες στοιχειώνουν τις σελίδες του «Ματία Πασκάλ». Ομως, ο Πιραντέλο δεν μπορεί πια να ακολουθήσει τους βεριστικούς κανόνες: τη σύλληψή του εξυπηρετεί η υποκειμενική εστίαση, την ιστορία του, μια αφήγηση που ενσωματώνει το στοχασμό πάνω σ' αυτήν την ίδια.

Το μυθιστόρημα πρέπει να αλλάξει, γιατί έχει αλλάξει πια η θέαση του κόσμου: μια αστραπή έχει χωρίσει στα δύο το θετικιστικό ουρανό της αστικής κοινωνίας του 19ου αιώνα· «ένα άνοιγμα στο χάρτινο ουρανό» του ανθρώπινου θεάτρου, καθώς λέει και ένας ήρωας του μυθιστορήματος, γίνεται η δίοδος για την αμφιβολία: «Ολη η διαφορά ανάμεσα στην αρχαία τραγωδία και τη σύγχρονη συνίσταται σ' αυτό, πιστέψτε με: σε μια τρύπα στο χάρτινο ουρανό». Δεν κατευθύνουν πια τη ζωή του ανθρώπου οι αυστηροί και βέβαιοι κανόνες αιτίας-αποτελέσματος, αλλά η τύχη. Ο άνθρωπος «μοιάζει με κόκκο άμμου στο εσωτερικό μιας σβούρας, που γυρίζει και γυρίζει και γυρίζει, χωρίς να ξέρουμε γιατί». Μάσκα για μια παράσταση, μαριονέτα του ίδιου του εαυτού του και, τέλος, καθώς έγραψε ο ίδιος ο Πιραντέλο, απαντώντας στους κριτικούς του, «η κλοτσιά που καταστρέφει το κουκλοθέατρο», ο άνθρωπος εγκαταλείπεται στο τυχαίο χωρίς πρόσωπο, χωρίς ταυτότητα. Οπως και ο μακαρίτης Ματία Πασκάλ.



ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 25/06/2004