Κοκαϊνα

Εισαγωγή: Ουμπέρτο Έκο

Ύστερα από μια ερωτική απογοήτευση ο Τίτο Αρνάουντι εγκαταλείπει τις σπουδές στην πατρίδα του την Ιταλία και πηγαίνει στο Παρίσι. Με αφορμή μια δημοσιογραφική έρευνα για τα στέκια των κοκαϊνομανών, γίνεται και ο ίδιος χρήστης, αλλά συγχρόνως εξοικειώνεται με τους κοσμικούς κύκλους της γαλλικής πρωτεύουσας. Εκτός από τις συναναστροφές του με την εκκεντρική και πάμπλουτη Καλαντάν, ο Τίτο αναθερμαίνει τη σχέση του με την πρώτη του αγάπη, τη Μοντ, που εργάζεται ως χορεύτρια στα παρισινά καμπαρέ. Διχασμένος ανάμεσα στις δυο γυναίκες, θα ακολουθήσει τη Μοντ στις περιοδείες της ανά τον κόσμο. Κατά τον συγγραφέα, η ερωτική εξάρτηση μπορεί να αποδειχτεί μεγαλύτερη από εκείνη της κοκαϊνης...





ΚΡΙΤΙΚΗ



Μεσοπολεμικά αλλά, κυρίως, μετά την ευρεία κυκλοφορία στην ελληνική αγορά -από τις εκδόσεις Δαρεμά, αν δεν απατώμαι- στη δεκαετία του '50, των βιβλίων του «σκανδαλιστικού» Πιτιγκρίλι (ψευδώνυμο του Ιταλού Ντίνο Σέγκρε, 1893-1975), η καταπιεσμένη σεξουαλικότητα, και όχι μόνον, των συνελλήνων εκείνης της εποχής βρήκε μία από τις ελάχιστες, μικρές καταφυγές της στην ανάγνωση των «τολμηρών» σελίδων τους.

Δίπλα στον απερίφραστο «Εραστή της Λαίδης Τσάτερλι», στον προκλητικό δικό μας Νικόλα Σεγκίρ («Η κόκκινη κουρτίνα»), στους ελευθεριάζοντες Σκανδιναβούς πεζογράφους, έργα όπως η «Κοκαΐνα», διήγειραν τη φαντασία και τις «ανήθικες» ονειρεύσεις όλων ημών των περιφερειακών, καθυστερημένων αποδεκτών παρόμοιων κειμένων.

Τότε, δεν υπήρχε η κοινωνική προϋπόθεση και ανάλογη αναγνωστική ψυχραιμία, ώστε να γίνει η σφαιρική υποδοχή που θα ταίριαζε σ' αυτό τον ενδιαφέροντα (καίτοι ελαφρώς γηρασμένο) συγγραφέα.

Τα μυθιστορήματά του εκλαμβάνονταν μονοδιάστατα μέσα από τις ανάγκες μιας ηδονοβλεπτικής σκοπιάς, δηλαδή με τρόπο ρηχό, επιδερμικό. Και όμως, ο παράδοξος, και εν πολλοίς σκοτεινός, ως προς το ιδεολογικό του ιστορικό, Ντίνο Σέγκρε, δεν ήταν απλώς ένας πορνογράφος ή ένας δημοσιογραφικού τύπου κυνηγός σκανδαλιστικών θεμάτων, αλλά ένας πιο υποψιασμένος ηθολόγος. Παρά τις ευκολίες του στο χειρισμό του αποφθέγματος και του αφορισμού, ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις μοιάζει απελπιστικά εμβόλιμος και σχηματικός, μακράν μιας ουαϊλντικής, ας πούμε, χήμευσης με τα συμφραζόμενα.

Η συνοφρυωμένη, κάποτε, κριτική και δημόσια σκέψη, παγκοσμίως, δεν καταδεχόταν να ασχοληθεί σοβαρά με συγγραφείς όπως ο Πιτιγκρίλι. Τους αντιμετώπιζε με πόζα, καχυποψία και ίσως με κρυμμένο φθόνο, για την τόλμη με την οποία οι «μαζικοί» αυτοί λογοτέχνες διαχειρίζονταν διάφορα θέματα ταμπού. Μέγιστο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο πρόλογος, στην ανά χείρας έκδοση, του Ουμπέρτο Εκο, στον οποίο ομολογείται και η έκπληξη του σπουδαίου διανοούμενου (και εξαιρετικού μελετητή της «παραλογοτεχνίας») μπροστά στο φαινόμενο Πιτιγκρίλι, μετά την αναγκαστική ανάγνωση όλων των κειμένων του προκειμένου να συνταχθεί μια εισαγωγή στα άπαντα του τελευταίου.

Ο Εκο, σε αυτό το masterpiece, όπου ο προσωπικός με το θεωρητικό λόγο εναρμονίζονται τέλεια, ανατέμνει κυριολεκτικά την περίπτωση ενός ηθ(ικ)ολόγου συγγραφέα, που κινήθηκε ανάμεσα στη διάθεση εντυπωσιασμού και μιας «αγνής» πρόθεσης να θίξει τις κακοπάθειες της συγκυρίας του. Παράλληλα, ο δημιουργός του «Ονόματος του Ρόδου» αναλύει αποτελεσματικά την «ποιητική» της ανατροπής μέσα από το έργο ενός πεζογράφου ο οποίος ελίχθηκε -με μεγάλες λογοτεχνικές... απώλειες- μέσα σε «καυτά», απωθημένα θέματα, όχι μόνον των χρόνων του, αλλά και σε αρχετυπικά, απαγορευμένα ακόμα, δυστυχώς, στις μεταμοντέρνες περιστάσεις μας.

Οπως δηλώνει και ο τίτλος του βιβλίου, έχουμε να κάνουμε με μια ιστορία γύρω από τη ...θεία, άσπρη σκόνη, η χρήση της οποίας έκανε θραύση (μαζί με τον αιθέρα, τις μορφίνες, το όπιο και άλλα οιστρογόνα) -και- στο μεσοπόλεμο, ιδίως στους κύκλους της μεγαλοαστικής τάξης. Ο ήρωας, Τίτο Αρνάουντι, θα μπορούσε να είναι ένας άλλος μοπασανικός μπελ-αμί, εάν η εξάρτησή του από την κόκα δεν τον οδηγούσε σε διαφορετικές κατευθύνσεις, πιο ηδονικές και, κατ' αυτόν, πιο παραδείσιες. Κυνικός και δέσμιος των απολαύσεων, καταφεύγει στην πόλη του φωτός, αναζητώντας στην καρδιά της μπελ επόκ την ολοκλήρωση των επιθυμιών του.

Ο Πιτιγκρίλι με ασύγγνωστη επιπολαιότητα περιγράφει την επαγγελματική πορεία του Αρνάουντι (π.χ. το δημοσιογραφικό φιάσκο με την εκτέλεση του δολοφόνου και η ανέλπιστη επιτυχία τού ψευδοάρθρου είναι φτηνό εύρημα) αλλά και διάφορα ήθη της εποχής, μετατρέποντας τις φωτογραφήσεις του σε αγοραία ενσταντανέ.

Εν πάση περιπτώσει, αυτό που ενδιαφέρει δεν είναι τόσο η αξία του στόρι, δηλαδή η τύχη του ήρωα και η απεμπλοκή του από τα ναρκωτικά, όσο το στιλ του Πιτιγκρίλι: η τεχνική με την οποία λειτουργεί ο αφηγητής. Ο Πιτιγκρίλι, όχι μόνο μπαινοβγαίνει ο ίδιος με σχόλια στα δρώμενα, δηλώνοντας ανοιχτά τις ιδέες του στον αναγνώστη (όπως στο σημείο όπου μας ενημερώνει ότι δεν είναι μέσα στις προθέσεις του να περιγράψει ερωτικές σκηνές) αλλά συνεχώς δανείζει ανοιχτά τη φωνή του στα πρόσωπα, βάζοντας στα χείλη τους αφορισμούς σχετικά με τις ιδέες του, ανοίγοντας ένα είδος φιλοσοφικοκοινωνικών παρενθέσεων στη δράση.

Σχεδόν νευρωτικά οι ήρωες πρέπει να αναλύσουν γιατί κάνουν αυτό ή εκείνο, νιώθουν υποχρεωμένοι να απολογηθούν ή απλώς να εκθέσουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινούνται, επιζητώντας λες μια δικαίωση για ό,τι κάνουν. Ο αναγνώστης γίνεται έτσι ένας εξομολογητής, ας βάλλεται και αυτός από τα πυρά ενίοτε· το σχέδιο του Πιτιγκρίλι έχει τεθεί για να τον αφορούν συνεχώς όσα διαδραματίζονται εντός και εκτός σκηνής. Πρέπει να αισθάνεται σοκαρισμένος, μετέωρος από το μηδενισμό του συνομιλητή του όσο και έτοιμος να δράσει για την όποια αλλαγή των δεδομένων.

Ο Πιτιγκρίλι μπορεί να είναι ένας «αγνός» συγγραφέας, κατά τον Εκο, από λογοτεχνική άποψη ή και από ηθική. Μέσα, όμως, από μία προσέγγιση κοινωνιολογικού τύπου, ο σχολιαστής του τον κρίνει ως συντηρητικό, περίπου μικροαστικού διαμετρήματος. Τον αποκαλεί αναρχοσυντητητικό, γιατί είναι υπερασπιστής όλων των κατακτήσεων του στρώματός του, παρά τις λυσσαλέες επιθέσεις του κατά πάντων. «Εξεγείρεται για τα κακώς κείμενα της κοινωνίας, αλλά κυρίως εξεγείρεται ενάντια σε όσους διαμαρτύρονται για τα κακώς κείμενα. Γι' αυτό δεν προτείνει ποτέ λύσεις, παρά μόνον παράδοξες και απίθανες ή παιδαριώδεις σε σχέση με την ανατρεπτικότητά τους. (Να μην πληρώνουμε φόρους γιατί, ούτως ή άλλως, μας τους τρώνε οι υπουργοί). Εν πάση περιπτώσει δεν έχει ιδεολογία...»

Η «Κοκαΐνα», παρότι θρυλική, δεν βρίσκεται στο ύψος άλλων μυθιστορημάτων του δημιουργού της. Η «Ξανθιά δολιχοκέφαλη», ας πούμε, ένα άλλο πιτιγκρίλειο έργο, βρίσκεται στην πρώτη γραμμή, χωρίς κάποιες επιδειξιομανίες που συναντάμε στο παρόν κείμενο. Εδώ ο Πιτιγκρίλι συλλαμβάνεται συχνά σε μια άσκοπη επίδειξη πνεύματος, συμβαίνει να εξαντλείται σε μιας αμφίβολης ποιότητας χιούμορ και σε ρηχούς φιλοσοφικούς ή υπαρξιακούς αφορισμούς.

Ο ίδιος κάποτε, το 1938 συγκεκριμένα, θέλοντας να υπερασπιστεί το συνολικό του έργο απέναντι σε κάποια αρνητική εκτίμηση, η οποία θεωρούσε ότι «ο χλευασμός της τρέχουσας ηθικής και ο σκοπός να ξεγυμνώσει μέσω της παρουσίασης της διαφθοράς την ανθρώπινη ψυχή, στερούνται κάθε σοβαρής εμβάθυνσης και κάθε εσωτερικού πόνου ή εξαντλούνται στην επιφανειακή ειρωνεία και τον αφοριστικό κυνισμό, σπάνια δε στην απόγνωση του σκεπτικισμού», δήλωσε υπερήφανος που καλλιέργησε τον ειρωνικό σκεπτικισμό σε μια εποχή ρητορικής φαμφάρας.

Και μάλλον είχε δίκιο, όσον αφορά τη γνώμη που μπορεί κανείς να σχηματίσει για το άπαν της παραγωγής εν σχέσει πάντα προς την τρέχουσα υποκριτική ηθική. Ο Πιτιγκρίλι πιθανόν να μείνει στην ιστορία των γραμμάτων ως μία φωνή που κατόρθωσε να διασωθεί ισορροπώντας επικίνδυνα ανάμεσα σε έναν λόγο δημαγωγικό, εύκολο, και σε λύσεις απαιτητικές. Καίτοι κινήθηκε στο χώρο του παλιού ευπώλητου προϊόντος, κατόρθωσε να κάνει υπερβάσεις.

Η κ. Χρύσα Κακατσάκη ανταποκρίθηκε εξαιρετικά στις ανάγκες μιας προπετούς πλην ενδιαφέρουσας γλώσσας.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 03/02/2006