Ζαγορισίων βίος

Να σεργιανίσεις στα έρημα καλντερίμια των χωριών του, με συντροφιά τις μνήμες των ανθρώπων, για να πιάσεις τον παλμό μιας εποχής που χάθηκε, χωρίς ελπίδα επιστροφής. Να καταδυθείς στα έγκατα της ιστορίας για ν' ανασύρεις απ' εκεί θησαυρούς αρίφνητους -τι σοφία, τι παιδεία, τι μορφές πολιτισμού και κανόνες ζωής, ατομικής και ομαδικής, μένουν ακόμα εκεί, καταχωνιασμένοι- και ν' αφουγκραστείς τις μυστικές κλήσεις της γης που κρατούσε κοντά της, σε παλιούς καιρούς τους ανθρώπους δεμένες μαζί της ως το θάνατο, έτσι που να ξεκινούν από τα πέρατα του κόσμου για ν' αναπάψουν το κορμί τους στην αγκαλιά της.

Ι.Ν. ΝΙΚΟΛΑΙΔΗΣ

ΚΡΙΤΙΚΗ



Για να συντηρηθεί η μνήμη απαιτείται φροντίδα, ειδάλλως οι τόποι λησμονούνται και τα ίχνη των ανθρώπων που έζησαν κάποτε σε αυτούς απαλείφονται. Αυτό φαίνεται ότι το γνωρίζουν καλά οι Ζαγορίσιοι, αν κρίνουμε τουλάχιστον από τα έργα τους. Την εποχή της Τουρκοκρατίας, στα ορεινά συγκροτήματα της Πίνδου, της Τύμφης και του Μιτσικελίου, δέσποζε ακμάζουσα η Ζαγορίσια Πολιτεία. Με την ίδρυση όμως του ελληνικού κράτους «ο τόπος πίσω από το βουνό», όπως και τόσοι άλλοι τόποι μακράν κείμενοι της πρωτευούσης, άρχισε να φθίνει και οι κάτοικοί του να σκορπίζουν. Από τους 30.000 Ζαγορισίους του 1870 οι μισοί υποδέχθηκαν επί τόπου τον 20ό αιώνα. Παραδοσιακοί οικισμοί σήμερα, τα 44 Ζαγοροχώρια απέμειναν με μόλις 5.500 μονίμους κατοίκους. Τόσους μόνο, ως φαίνεται, μπορεί να συγκρατήσει ένας ορεινός τόπος τουρισμού, κι ας φέρει την υποβλητική προσωνυμία «Ελβετία της Ηπείρου». Ωστόσο η προσήλωση στον γενέθλιο τόπο ή και μόνο τον τόπο καταγωγής εξακολουθεί να ενώνει τους απανταχού Ζαγορισίους.

Ανταποκρινόμενοι στο κάλεσμα του Ριζαρείου Ιδρύματος άνοιξαν τα σεντούκια και ξεκρέμασαν τις οικογενειακές φωτογραφίες. Αποτέλεσμα, ένα αποθησαύρισμα μνήμης 2.800 φωτογραφιών, με παλαιότερες δύο του 1864 και πλέον πρόσφατες αυτές της δεκαετίας του 1950. Την τοπική αλλά και την εν αποδημία ανθρωπογεωγραφία των Ζαγορισίων σε αυτό το λιγότερο του ενός αιώνα χρονικό άνοιγμα παρουσιάζει το τελικό ανθολόγημα οικογενειακών λευκωμάτων και αρχείων συλλόγων. Στο λεύκωμα δημοσιεύονται 358 φωτογραφίες (αν καταμετρούμε σωστά), διαφορετικών μεγεθύνσεων, χωρίς να προσδιορίζονται οι αρχικές διαστάσεις τους ούτε αν υπήρξαν διορθωτικές επεμβάσεις στις αλλοιωμένες φωτογραφίες, ιδίως στις 30 του 19ου αιώνα. Προκρίνεται η κατανομή σε θεματικές ενότητες αντί της χρονολογικής παράταξης, που θα προσέδιδε σχεδόν μυθιστορηματική διάσταση στον ζαγορίσιο βίο. Ακόμη και μέσα σε κάθε θεματική ενότητα η σειρά υπακούει σε καλλιτεχνικά κριτήρια αντιπαραθέτοντας τοπία και ανθρώπους σε διαφορετικούς χρόνους.



Τοπία και άνθρωποι



H πρώτη ενότητα (39 φωτογραφιών) αναδεικνύει το ορεινό τοπίο, τους οικισμούς με τα πέτρινα αρχοντικά και τον πλούσιο εσωτερικό διάκοσμο, ενώ απαθανατίζει και κάποιες υπαίθριες συνάξεις, όπως η φωτογραφία του εξωφύλλου, τραβηγμένη την Πρωτομαγιά του 1927 στην Αγία Τριάδα. H δεύτερη (37) παρουσιάζει τους ανθρώπους στα καθημερινά έργα τους, όπως ποζάρουν κατά μόνας ή σε σκηνοθετημένες σκηνές. Φωτογραφίες που δηλώνουν ευμάρεια και, καθώς μάλιστα πολλές «γυναικοκρατούνται», γίνεται φανερό πως ο πλούτος εισρέει ταυτόχρονα με το αυξανόμενο κύμα μετοικεσίας. Στις δύο επόμενες ενότητες «Γάμοι και πανηγύρια» (45) και «Μικρές απολαύσεις» (34) αποκαλύπτεται μια σφιχτοδεμένη κοινότητα που ακολουθεί πιστά τα έθιμά της. Γάμοι, γλέντια και συμπόσια στο ύπαιθρο, με τους οργανοπαίκτες σε πρώτο πλάνο, αν και ήδη το 1914 εμφανίζεται στις φωτογραφίες το γραμμόφωνο. Το 1929 σκάει μύτη και το πρώτο αυτοκίνητο, όπως το σώζει η φωτογραφία από το αρχείο του Φρίξου Τζιόβα. Οι φωτογραφίες αποτελούν ανεκτίμητη πηγή λαογραφικών καθώς και κοινωνιολογικών πληροφοριών, όπως λ.χ. η φωτογραφία από αποκριάτικο ξεφάντωμα στις αρχές του 20ού αιώνα, με τους Ζαγορισίους μεταμφιεσμένους σε τούρκους αξιωματούχους προς διακωμώδησή τους. Ακολουθεί η ενότητα που σκιαγραφεί την τοπική οικονομία (21), όπου οι λεζάντες δείχνουν εύγλωττα πόσο έχουμε αποξενωθεί από τις αγροτικές ασχολίες. Γενικότερα ο ξενομερίτης αναγνώστης θα είχε ανάγκη διεξοδικότερου σχολιασμού προς εξοικείωσή του με αυτόν τον «βουβό» κόσμο.



Γράμματα και σχολεία



Οπως παρατηρεί στην εισαγωγή της η Χρ. Πιτούλη, το Ζαγόρι δεν φημίζεται για τα ηρωικά κατορθώματα των κατοίκων του αλλά για τις επιδόσεις τους στα γράμματα. Σε πολλά χωριά λειτουργούσαν δημοτικά σχολεία, ενώ ζαγορίσιοι δάσκαλοι άφησαν λαμπρό όνομα σε σχολεία της Ελλάδας και στην αλλοδαπή. H πρώτη φωτογραφία της ενότητας «H επίδοση στα γράμματα» (31) εικονίζει τον ιατρό και ιστοριοδίφη Ιωάννη Λαμπρίδη· αποσπάσματα από τα ηπειρωτικά μελετήματά του χρησιμεύουν ως μότο στις ενότητες του λευκώματος. Ακολουθούν πορτρέτα δασκάλων, καθηγητών και λοιπών πνευματικών τέκνων του τόπου. Συμπληρωματική η επόμενη ενότητα (29) απαθανατίζει προεστούς και άλλους δημόσιους άνδρες καθώς και ζαγορισίους στρατιώτες που έδωσαν το παρών σε όλα τα μέτωπα. Ωστόσο το εκτενέστερο κεφάλαιο παραμένει «H αποδημία» (90) καθώς οι Ζαγορισίοι ανέπτυξαν έντονη επιχειρηματική δραστηριότητα σε πλείστες όσες χώρες αποδημίας. Πόζες σε στούντιο δείχνουν στιβαρούς μεγαλεμπόρους και κομψευόμενες κυρίες που σε κάθε ταξίδι τους έφερναν στη γενέτειρα την τελευταία λέξη της μόδας. Παρεμπιπτόντως γεννιέται η απορία: Αυτές οι φωτογραφίες, που το πιθανότερο στέλνονταν σε συγγενείς στην πατρίδα, δεν φέρνουν στο πίσω μέρος επεξηγήσεις και σχόλια για τους εικονιζομένους; Παρέμβλητη η ενότητα για τη σαρακατσάνικη κοινωνία (15) και το λεύκωμα κλείνει με τα ξόδια των ανθρώπων και το ψυχορράγημα του τόπου (17). Δεκαετία του '50 και οι εναπομείναντες ηλικιωμένοι κάτοικοι φέρνουν μελαγχολία.

Φωτογραφικό λεύκωμα από το οποίο απουσιάζουν οι φωτογράφοι, καθώς σπανίζει η σφραγίδα του καλλιτέχνη. Από την αφάνεια σώζονται 16 φωτογράφοι. Μόλις τρεις φωτογραφίες του Γεωργίου X. Δημητριάδη από τους Κήπους, ο οποίος μαθήτευσε δίπλα στον Δημήτριο Μαρτιμιανάκη στην Αθήνα και διατηρούσε φωτογραφείο στα Ιωάννινα από το 1906 ως τα μέσα της δεκαετίας του 1950, το οποίο μάλιστα ως το 1913 έφερε το όνομα «Αστραπή» (στο λεύκωμα δημοσιεύονται δύο φωτογραφίες του ιδίου: μία των αρχών του 20ού αιώνα από γλέντι στους Κήπους και μία του 1908, όπου ποζάρει με τη γυναίκα του). Πέντε φωτογραφίες του ζαγορισίου ερασιτέχνη φωτογράφου Θεοφάνη Φραγκούλη. Ακόμη έξι Ηπειρώτες, παλαιότεροι και νεότεροι· τέσσερις του Αγγελου Καλογερίδη, 18 του Απόστολου Βερτόδουλου (του οποίου δημοσιεύεται φωτογραφία με πρόκριτους των Ανω Πεδινών στη δεκαετία του 1930), δύο του Γ. Πανταζίδη, δύο του Τόλη Σακελλαρίου, τέσσερις του K. Ιγνατιάδη και τέσσερις του K. Ζήση. Στους οποίους προστίθενται οι φωτογραφίες του Φρεντ Μπουασονά (2), των αδελφών Μανάκια (2), του Σπύρου Μελετζή (2), του Δημήτρη Χαρισιάδη (3), της Ελλης Παπαδημητρίου (2), της Ελένης Βλάχου (1), του Φωκ. Καψάλη (1) και έξι φωτογραφίες Σαρακατσάνων του δανού καθηγητή Κάρστεν Χεγκ. Πιστεύουμε ότι έστω και μόνο γι' αυτές τις 61 φωτογραφίες επωνύμων θα χρειαζόταν ευρετήριο καθώς ο πρόλογος, κάνοντας λόγο για εκατοντάδες και χιλιάδες φωτογραφίες γνωστών καλλιτεχνών που, ως φαίνεται, δεν δημοσιεύθηκαν τελικά δημιουργεί σύγχυση.

Το λεύκωμα ζωντανεύει μια κοινότητα δικαιώνοντας τους τεθνεώτες που τόσο κόπιασαν για τον τόπο τους.



MAPH ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 07-12-2003