Οι σκοτεινές πλευρές του Γιώργου Σεφέρη

[...] Στον παρόν βιβλίο έχει γίνει εξαντλητική έρευνα των πηγών με σκοπό την αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας: τόσο για τον ίδιο το Γ. Σεφέρη όσο και, κυρίως, γι' αυτούς που συστηματικά αγνοήθηκαν, μειώθηκαν ή και λοιδωρήθηκαν προκειμένου να προβληθεί εκείνος, κι αδίκως περίμεναν μέχρι σήμερα την αποκατάστασή τους από τους επαγγελματίες ιστορικούς και κριτικούς της λογοτεχνίας μας.








ΚΡΙΤΙΚΗ





Μια μελέτη για τις όψεις της πολιτικής συμπεριφοράς του νομπελίστα ποιητή που θέλει να ανήκει στο κλίμα της political correctness. Προβλήματα με τον πατέρα του και τις γυναίκες, «ρατσιστής» και «αντισημίτης», «συντηρητικός», στενός «συνεργάτης» της δικτατορίας Μεταξά.



Δεν γνωρίζω αν ο πρώην υπουργός Πολιτισμού ή κάποιος σύμβουλός του είχε τον χρόνο να διεξέλθει τη μελέτη του ποιητή και διηγηματογράφου κ. Μ. Πιτσιλίδη (στο εξής Μ.Π.) για τις σκοτεινές πλευρές του Σεφέρη ή να αναγνώσει έστω τις σχετικές διαφημίσεις. Γιατί και μόνο τα περιεχόμενα του βιβλίου αν διάβαζε και έδινε βάση στο ένα δέκατο των γραφομένων για το έργο, τον βίο και την πολιτεία του ποιητή, θα έπρεπε να ακυρώσει κάθε εορταστική εκδήλωση και να στείλει τα μέλη της Ομάδας Εργασίας για το διανυόμενο Έτος Σεφέρη στα σπίτια τους. Θα ήταν, δηλαδή, αδιανόητο όχι μόνο για έναν υπουργό αλλά και για κάθε πολίτη να σπαταλώνται χρόνος και χρήμα στη μνήμη ενός ανθρώπου που, για να μείνουμε στα όσα γράφονται στο οπισθόφυλλο του βιβλίου του κ. Μ.Π., διέθετε «ισχνότατο σε ποσότητα (και αμφισβητούμενο σε ποιότητα...) λογοτεχνικό έργο» και κυρίως «υπήρξε, πολιτικά, άνθρωπος με εξαιρετικά συντηρητικές αντιλήψεις, στενός συνεργάτης της δικτατορίας Μεταξά, αδρανής απέναντι στην απριλιανή δικτατορία, με αδιαφανή (sic) ρόλο στους χειρισμούς του κυπριακού ζητήματος, σφόδρα επικριτικός και υβριστικός σε όσους τον αμφισβητούσαν, άφιλος και αγνώμων σε όσους τον βοήθησαν». Επιπλέον, σύμφωνα με τον κ. Μ.Π., ο Σεφέρης είχε πρόβλημα με τον πατέρα του, προβλήματα με τις γυναίκες, προβλήματα με τους πνευματικούς ανθρώπους, διέθετε μια πλευρά καθαρά «ρατσιστική και αντισημιτική», ζούσε μέσα σε «κλίκες» και έκανε ό,τι άλλο βάζει ο νους του ανθρώπου. Ακόμη και το Νομπέλ ­ή μάλλον ειδικά αυτό­ όζει συναλλαγής και προδοσίας, καθώς «μια (!) υποψία πλανάται βαριά πάνω από τη βράβευση του ποιητή. Η υποψία αυτή συσχετίζει (sic) το Νόμπελ με έναν ακαθόριστο, ύποπτο ρόλο που φέρεται να διαδραμάτισε ο Γ.Σ. στο Κυπριακό ζήτημα» (σελ. 319).



Πνιγμός στα ρηχά




Η αλήθεια πάντως είναι ότι είτε ανέγνωσαν είτε όχι το πόνημα του κ. Μ.Π. οι άνθρωποι του υπουργείου το πράγμα δεν αλλάζει, καθώς η εικόνα του ποιητή ουδόλως αλλοιώνεται από όσα άτακτα και άκριτα γράφονται. Ο συντάκτης του ούτε φώτισε κάποια «σκοτεινή» πλευρά του Σεφέρη (άμποτες να το είχε κάνει) ούτε κάτι «νέο» και δαιμονικό αποκάλυψε, όπως διατείνεται στον πρόλογό του, αλλά ούτε και τήρησε την προγραμματική δήλωσή του ότι θα αποκαταστήσει την ιστορική αλήθεια, «τόσο για τον ίδιο τον Γ.Σ. όσο και, κυρίως, για αυτούς που συστηματικά αγνοήθηκαν, μειώθηκαν ή και λοιδωρήθηκαν (sic) προκειμένου να προβληθεί εκείνος».

Δεν έχω την παραμικρή πρόθεση να θίξω τον κ. Μ.Π. ή να υποτιμήσω το έργο του, όμως υποστηρίζω προκαταβολικά ­θα φέρω αποδείξεις παρακάτω­ ότι αυτή η σταυροφορία του καθόλου δεν διαφέρει από τις παλαιές «άγιες» Σταυροφορίες: με πρόσχημα την απελευθέρωση και αποκάλυψη της απώτατης αλήθειας, αρπάζει χωρίς καμία συστολή χωρία τόσο από σεφερικά κείμενα όσο και από διάφορα μελετήματα και τα χρησιμοποιεί κατά το δοκούν. Αποτέλεσμα: το κέρδος που απορρέει από αυτή την πρακτική δεν έχει καμία σχέση με την αλήθεια, για χάρη της οποίας αγωνίζεται με σθένος ο κ. Μ.Π. ενάντια σε τόσους σεφερολάτρες και σεφερολάγνους! Το μόνο, πιθανώς, κέρδος που απορρέει από αυτό το βιβλίο σχετίζεται με τις πωλήσεις του. Υποθέτω ότι το βιβλίο πήγε καλά και έβγαλε τα έξοδά του.

Ο κ. Μ.Π. δεν ασχολείται καθόλου με το ποιητικό έργο τού Γ.Σ., θεωρώντας προφανώς ότι η διαβολική ή η ρατσιστική φύση ενός ποιητή κοιμάται στα ποιήματα και ξυπνά στα πεζά ή εμφανίζεται την ώρα που πηγαίνει στο γραφείο του. Η πρακτική αυτή είναι περίεργη, αλλά, ως προς τούτο τουλάχιστον, ο κ. Μ.Π. έπραξε φρόνιμα. Θα μας ενδιέφερε η προσωπική του άποψη για το Μυθιστόρημα λ.χ., για τον «Βασιλιά της Ασίνης», τον «Τελευταίο σταθμό», την Κίχλη ή την «Ελένη», για να θυμίσω μερικά γνωστά ποιήματα. Αλλά ο μελετητής αντελήφθη προφανώς ότι ένα τέτοιο εγχείρημα θα τον έριχνε στα βαθιά νερά, για αυτό και προτίμησε να πλατσουρίζει στα ρηχά. Παρά ταύτα όμως «σβήνει» όλο το ποιητικό έργο τού Γ.Σ. με δύο αράδες ­όπως είδαμε ήδη­, προβαίνει σε βαθυστόχαστες ρήσεις για το ποιητικό αδιέξοδο που αντιμετώπιζε ο ποιητής και ερμηνεύει την «κλειστή» ποίησή του ως αποτέλεσμα της «ασφυκτικής πίεσης» που ασκούσε πάνω του ο πατέρας του (σελ. 71).

Το φοβερότερο: για να δείξει, τάχα, ότι το βιβλίο του Καραντώνη για τον Σεφέρη «υπαγορεύτηκε» από τον Κατσίμπαλη, αναδημοσιεύει «το σύνολο των επιστολών που αντάλλαξαν οι Γ. Κατσίμπαλης και Γ. Σεφέρης» από τις 3 Αυγούστου ως τις 15 Δεκεμβρίου 1931 (σελ. 175). Ο συλλογισμός του κ. Μ.Π. έχει την ίδια εγκυρότητα με την άποψή του ότι αυτές οι επιστολές και τα δελτάρια που πρωτοδημοσιεύει ο Γ.Π. Σαββίδης στη «Νέα Εστία» (1η Οκτωβρίου 1980) είναι όντως το «σύνολο» της αλληλογραφίας των δύο ανδρών αυτή την εποχή. Ο Σαββίδης, όπως γράφει στο σημείωμά του, παραλείπει, για λόγους οικονομίας, τρεις σχετικές επιστολές και δύο δελτάρια! Δεν λείπουν πάντως και κάποια ξεσπάσματα ειλικρίνειας.

Ο κ. Μ. Π., ποιητής δύο συλλογών (Κυθέρεια, 1985, και Ταξίδευέ με πάντα στην ψυχή σου, 1998), καταγγέλλοντας τη «σκανδαλώδη προβολή» του Σεφέρη με το βιβλίο του Καραντώνη γράφει: «Στον ιδιαίτερα δύσβατο χώρο της ποίησης είναι πολλοί οι ποιητές που δεν αξιώθηκαν να δουν ούτε καν μερικές (!) κριτικές για το έργο τους...» (σελ. 175).

Ο κ. Μ. Π. θεωρεί ότι ο Σεφέρης «ασπαζόταν τον αντισημιτισμό» (σελ. 111). Για του λόγου το αληθές παραθέτει ένα απόσπασμα από το «Χειρόγραφο '41», όπου ο Σεφέρης περιγράφει ποιο ήταν το πολιτικό κλίμα μετά τον θάνατο του Βενιζέλου και πώς ο ίδιος αντιμετώπιζε τη δουλειά του («... δεν είχα καμιά προτίμηση, τους έβλεπα όλους ίδιους, κούφιους, ασήμαντους και βλαβερούς. Συναισθηματικά, ήμουν σαν ένας Ελβετός στρατιώτης στην υπηρεσία ξένης Αυλής ή σαν ένας χριστιανός, που είχε μπει, από βιοποριστική ανάγκη, στην υπηρεσία μιας χάβρας. Κρατούσα τις ιδέες μου που κινδύνευαν σε άλλα πεδία. Όσο γι' αυτούς, οι θεωρίες που διατυμπάνιζαν, οι γιορτές που οργάνωναν ήταν για μένα οι τελετές της συναγωγής, και τα όργανά τους, οι μικροί ραβίνοι, οι γραμματείς και οι φαρισαίοι»). Ο κ. Μ.Π. τυπώνει με έντονα στοιχεία τη φοβερή μαρτυρία του Σεφέρη και καταλήγει, με βάση το παράθεμα, ότι «στις αντισημιτικές ιδέες του ο Γ.Σ. συγγενεύει με τον Έλιοτ» (σελ. 112) ! Εκλαμβάνω τον συλλογισμό του κ. Μ.Π. για τον αντισημιτισμό τού Γ.Σ. ως χιούμορ υψηλού επιπέδου, που θα ήταν ακόμη πιο πετυχημένο αν μας μιλούσε και για το αντιελβετικό πνεύμα του ποιητή. Για να σοβαρευτούμε: αν όντως ο κ. Μ.Π. θέλει να μάθει τι πιστεύει ο Γ.Σ. για τον εβραϊκό λαό, ας δει λ.χ. στις Δοκιμές Α, 350-351, την άποψή του για τον ιουδαϊσμό. Αλλά αν του φανεί δύσκολο το χωρίο, του συνιστώ κάτι πιο εύκολο. Ας διαβάσει στις Μέρες Δ, σελ. 228, τα γραφόμενα για μια πρώιμη, τραγική Εξοδο των Εβραίων με το μικρό καράβι «Στρούμα».



Ανερμάτιστος οίστρος



Ο Γ.Σ. κατηγορείται ότι υπήρξε υβριστικός, είρων και επιλήσμων απέναντι σε κάποιους πνευματικούς ανθρώπους της εποχής του. Δεν θα μπω στη λογική του κ. Μ.Π., να ελέγξω αν όσα ο Σεφέρης γράφει λ.χ. για τον Μαλάνο, τον Αλκη Θρύλο, τον Παναγιωτόπουλο ή τον Βαρίκα θα έπρεπε να λεχθούν ή όχι. Είναι σωστά ή όχι όσα γράφει; Αυτό πρέπει να καταλάβουμε. Όταν όμως ο κ. Μ.Π., θέλοντας να δείξει ότι τάχα ο Σεφέρης απορρίπτει την ποίηση του Αντωνίου, φέρνει ως απόδειξη ένα χωρίο από τις Μέρες Γ (9.10.1939), τότε θα πρέπει να συμπεράνουμε πως ο κ. Μ.Π. δεν καταλαβαίνει τι διαβάζει. Ιδού το σχετικό χωρίο: «Αρθρο στην "Καθημερινή" για τον Αντωνίου. Ο Αντωνίου ξοφλά, ο δύστυχος, σαν ένας υπερρεαλιστής της αθηνέικης πιάτσας. Αυτός που θα μπορούσε να ήταν at his best, ένα είδος Ρωμιού Villon της θάλασσας. Και στα πιο απλά πράγματα και στους κοινούς τόπους η συνεννόηση πέφτει ξώφαρσα. Οποιοσδήποτε λέει οτιδήποτε, χωρίς καμιά κύρωση. Και όλοι θολώνουν τα νερά. Λίγο αέρα». Αυτό που λέει ο Γ.Σ. διαβάζοντας την κριτική του Αιμ. Χουρμούζιου για τα Ποιήματα του Αντωνίου είναι πως ο κριτικός γράφει ό,τι του καπνίσει, αφού ούτε λίγο ούτε πολύ θεωρεί τον Αντωνίου υπερρεαλιστή. Το σημείωμα επομένως του Γ.Σ. για τον Αντωνίου δεν καταδικάζει ­όπως νομίζει ο κ. Μ.Π.­ αλλά υπερασπίζεται την ποίηση του θαλασσινού φίλου του. Πράγμα άλλωστε που ο Σεφέρης κάνει επανειλημμένως.

Στις Μέρες Β, σελ. 19, ο Γ.Σ. γράφει: «Ο Στράτης Θαλασσινός μού έχει γυρίσει την πλάτη και ροχαλίζει σαν κτήνος. Ολη τη νύχτα διάβαζε τη ζωή του Κόντε Διονύση Σολωμού, του εθνικού μας ποιητή, που να τον συγχωρέσει ο Θεός για όσους έχει πάρει στο λαιμό του». Ο κ. Μ.Π. πιστεύει ότι αυτό δείχνει πως ο Γ.Σ. ειρωνεύεται και περιφρονεί τον Σολωμό και ότι όσοι υποστηρίζουν το αντίθετο, όπως ο Μερλιέ, χαρακτηρίζονται από «ανερμάτιστη σεφερολογία». Φυσικά αυτό που εννοεί ο Γ.Σ. (όπως και στο δεύτερο σχετικό χωρίο που λίγο παρακάτω παραθέτει ο κ. Μ.Π.) είναι ότι πράγματι ο Σολωμός έχει πάρει πολλούς ερμηνευτές στον λαιμό του. Αυτό άλλωστε δεν συμβαίνει και με τον Σεφέρη; Δεν έχει πάρει αρκετούς στον λαιμό του; Αν πάντως ο κ. Μ.Π. θέλει πράγματι να μάθει τις απόψεις τού Γ.Σ. για τον Σολωμό ας κάνει τον κόπο να διαβάσει ένα χωρίο από το δοκίμιο «Η γλώσσα στην ποίησή μας», Δοκιμές Β, σελ. 166. Ελπίζω να το κατανοήσει. Στο ίδιο δοκίμιο θα μάθει πάρα πολλά από τον ίδιο τον Σεφέρη για τις πραγματικές «σκοτεινές» πλευρές των ποιητών, για τους «σκοτεινούς μυχούς της ύπαρξής μας», που μόνο μέσα από εκεί πλησιάζουμε τις πύλες του θεϊκού. Την ίδια αμάχητη λογική εφαρμόζει σε όλο το βιβλίο του ο κ. Μ.Π., είτε αναφέρεται στη δικτατορία του Μεταξά και στον Γ.Σ. είτε στο έπαθλο Παλαμά είτε στο Νομπέλ της προδοσίας είτε στον απροκάλυπτο φασισμό του ποιητή. Ας τα μελετήσει ο φιλομαθής αναγνώστης. Προσωπικά προτιμώ, αντί να διαβάζω για τον σεφερικό φασισμό στο βιβλίο του κ. Μ.Π., να εντρυφώ στα κείμενα του Αλκη Θρύλου και στα ομόλογα άρθρα της «Εστίας» και του «Ελεύθερου κόσμου», στην περίοδο της χούντας, σχετικά με τον μαρξιστή Σεφέρη. Πώς να το κάνουμε, είναι πιο καλογραμμένα.

Δεν χρειάζεται να πούμε περισσότερα. Σύμφωνα με το δόγμα του πολιτικώς ορθού, ο κ. Μ.Π. καλώς έκανε και κυκλοφόρησε το βιβλίο του. Έτσι κι αλλιώς δεν πρωτοτυπεί. Κείμενα με την ίδια συλλογιστική και με παρόμοια ηθική τού συλλογίζεσθαι κυκλοφορούν για τον Γ.Σ. και μάλιστα υπογραφόμενα από έγκριτους ερευνητές. Βρίσκω όλες τις τελετές και εκδηλώσεις για το Ετος Σεφέρη κομμάτι σοβαροφανείς. Φέρω μερίδιο ευθύνης και εγώ. Ο Σεφέρης, σκέφτομαι, θα προτιμούσε και κάτι πιο ελαφρύ. Τουλάχιστον κάποιο χιούμορ. Που κάπως το χάσαμε αυτή τη χρονιά. Ο ίδιος πάντως φαίνεται να διασκέδαζε με όλες αυτές τις επιθέσεις εναντίον του από το 1931 ως την ημέρα του θανάτου του. Ένα παράδειγμα. Όταν κυκλοφόρησε η Στροφή ορισμένοι κριτικοί χαρακτήρισαν τη συλλογή «λεξιοκρατική ποίηση» (Παράσχος), «ένα βιβλίο που προσφέρει μόνο λέξεις» (Θρύλος). «Προσπάθησα» γράφει ο Γ.Σ. «να γράψω σύμφωνα με την ιδέα τους και δοκίμασα λέξεις που μου είναι ολωσδιόλου άγνωστες. Τις δανείστηκα από τον Μαβίλη, Μπαχαμπαράτα, 1915». Από το ποίημα αυτό (Τετράδιο Γυμνασμάτων Β, 53) δημοσιεύω, ως δείγμα του σεφερικού χιούμορ, τις δύο τελευταίες στροφές: «Μα η διαλεχτή των Νισχιαντχωναρτζούνες δεν εσκιάχτη και στο κοπάδι έβγαλε τ' άχτι τ' αψύ των Βινταρμπχών. Κι όταν εφύγαν μουλωχτά πέρα στις αμαλάκες είπε: "Α' στο διάολο μαλάκες!.. " κι έφαγε ανόρεχτα».

ΓΙΩΡΓΗΣ ΓΙΑΤΡΟΜΑΝΩΛΑΚΗΣ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 17-12-2000