Ο Πλάτων ήταν άρρωστος

Την ημέρα που ο Σωκράτης ήπιε το κώνειο, ο Πλάτων ήταν άρρωστος. Άρρωστος! Αλλά βέβαια, ύστερα από τέτοιο μεθύσι και τέτοιο ξενύχτι! Ίσως γιατί δεν ήθελε ή δεν άντεχε να είναι παρών στο θάνατο του δασκάλου του.

Ο Πλάτων συναντά φίλους και μαθητές του Σωκράτη και ρωτάει για τις τελευταίες στιγμές, για τα ύστατα λόγια του ανθρώπου που τόσο θαύμαζε. Όμως οι μαρτυρίες διαφέρουν, οι χαρακτήρες αντιπαρατίθενται. Τι ήταν ο Σωκράτης; Ένας αμετανόητης συβαρίτης; Ένας υποκριτής κουτσομπόλης, ένας προβοκάτορας; Ή ένας έντιμος ηλικιωμένος άνδρας που ξεγέλασε την Αθήνα μόνο και μόνο γιατί είχε βαρεθεί πια να ζει; Δεν έχει περάσει παρά ελάχιστος χρόνος από το θάνατό του, και η σύγκρουση ανάμεσα στους μαθητές του είναι αναπόφευκτη.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η πανεπιστημιακή δασκάλα Κλοντ Πιζάντ-Ρενό, που απέσπασε το 1994 το βραβείο Goncourt des lyceens για το μυθιστόρημά της «Η πεθερά», ανήκει προφανώς στους συστηματικούς μελετητές του πλατωνικού έργου, οι οποίοι φρονούν ότι το γενικότερο αποτέλεσμα των διαλογισμών, των περίτεχνων ερωταπαντήσεων και λοιπών δημιουργικών περισπασμών της σκέψης, που καταγράφονται στους περιώνυμους διαλόγους, δεν έχει τόση σημασία αυτό καθεαυτό, όσο έχει η συγκεκριμένη μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε, η οδός που διανύθηκε σε όλη τη διάρκεια του διαλεκτικού παιχνιδιού, ώσπου να καταλήξουμε κάποτε σ' αυτό. Όπως κατέδειξε αριστοτεχνικά ο Κορνήλιος Καστοριάδης στα επτά μαθήματα που αφιέρωσε στη μελέτη του «Πολιτικού», διαπιστώνεται ευθέως, μεταξύ των άλλων, μια δεύτερη θεμελίωση της φιλοσοφίας με τον Πλάτωνα, κύριο γνώρισμα της οποίας είναι η διαρκής ταλάντευση του ερωτηματικού λόγου. Η απορία παράγει το κείμενο, η αέναη αμφισβήτηση-απόρριψη-επανάληψη των κωδικών όρων συντηρεί τα διαλογικά μέρη (βλ., εν προκειμένω, τα συναφή, εμπεριστατωμένα επτά σεμινάρια στη Σχολή Ανωτάτων Σπουδών για τις Κοινωνικές επιστήμες (EHESS) από το 1980 ώς το 1995, στις εκδόσεις «Πόλις», σελ. 111. επ.).

Μέσα σ' αυτό ακριβώς το πλαίσιο αναφορών και αυτοαναφορών κινείται ο αφηγηματικός λόγος τής Κλοντ Πιζάντ-Ρενό, αποβλέποντας συστηματικά στην ανάδειξη ενός φιλοσόφου-ποιητή-ημισοφιστή, την κρίσιμη μάλιστα εκείνη περίοδο όπου σχηματίζονται μέσα του οι πρώτες προσωποπαγείς, ιδιότυπες εικόνες: καινές ιδέες και οριοθετήσεις. Επιλέγοντας συνειδητά τις υφολογικές δομές του παραδοσιακού ιστορικού μυθιστορήματος, η συγγραφέας επιδίδεται σχολαστικά στην ανάπτυξη πολύπλοκων, δίσημων εννοιών, χωρίς να επιβραδύνει την όλη κειμενική ροή με υπερβολικά θεωρητικά σχήματα ή ακαδημαϊκές προσεγγίσεις. Εχοντας αφομοιώσει επαρκώς τα τελευταία πορίσματα των πλατωνικών σπουδών, αλλά και εργασίες ευρύτερου φάσματος, που υπογράφει ένας Ζακ Ντεριντά ή μια Ζακλίν ντε Ρομιγί, χωρίς να εξαιρούνται οι Πιέρ Βιντάλ-Νακέ, Γκρέγκορι Βλαστός, Ζακ Λακαριέρ, αλλά και ο εμβριθής Χόρχε Λουίς Μπόρχες, όπως επισημαίνεται στην τελευταία σελίδα του βιβλίου, η Κλοντ Πιζάντ-Ρενό μας προτείνει πειστικές, ολοζώντανες σκηνές της κλασικής Αθήνας, της δορυφορικής πόλης των Μεγάρων και της εξωτικής (τότε) Σαλαμίνας, μια σπηλιά της οποίας, ως γνωστόν, ήταν η φυσική, ιδιωτική βιβλιοθήκη του Ευριπίδη, αλλά και το απροσδόκητο ησυχαστήριο του δικού της μυθιστορηματικού, ελαφρώς αιρετικού Πλάτωνα.

Προτάσσοντας την πληροφορία από τον «Φαίδωνα», σύμφωνα με την οποία ο Πλάτων λόγω ασθενείας δεν μπόρεσε να ζήσει τις τελευταίες ώρες του Σωκράτη - Προτύπου, η ανάπλαση των επιβεβαιωμένων ή μη επακολούθων εστιάζεται τόσο στις τύψεις του (επιπόλαιου) ασθενούς Πλάτωνα όσο και στο σχέδιό του να αποκαταστήσει (ή να εφεύρει!) τη σωκρατική διδασκαλία, κληροδοτώντας μας έτσι ένα απαράμιλλο έργο εσαεί, σταθμό στην ιστορία του ανθρώπινου γένους. Οι οικείοι προβληματισμοί προσεγγίζουν συχνά έναν αξιολογότατο δραματικό τόνο. Ξεχωρίζω: «Και η γλώσσα τι μπορεί να περισώσει και να αφαιρέσει μέσα σε τέτοια γενική σύγχυση; Η γλώσσα, καταδικασμένη να την πληρώνει πετώντας τα άχρηστα. [...] Λόγια του αφρού, πολύ εύθραυστα, που κορφολογούνται στο πέρασμα του κύματος. Θα υπάρχει πάντα η υπερβολή, η υπεραφθονία του κόσμου των αισθήσεων, απέναντι στην οποία τα λόγια αποκαλύπτονται αδύναμα, σχεδόν ανίκανα. Πώς να συλλάβει κανείς το Λόγο, που στηρίζεται στην ασαφή υπεραφθονία και φωλιάζει στην καρδιά της αδιάκοπης επανάληψης;» (βλ. σελ. 212). Στο θανάσιμο ερώτημα «δεν διακινδυνεύει η γλώσσα όταν ακολουθεί τους ελιγμούς και τις διακυμάνσεις της πραγματικότητας ή των σκέψεων;» (βλ. σελ. 221) δίδεται μια ευφυής όσο και παράτολμη απάντηση: «...πρέπει να αρκεστεί στο κουραστικό παράδοξο: θα πρέπει να καταφεύγει στη γλώσσα για να της κάνει συνεχώς κριτική. Σε τέτοια μέγκενη έχει πιαστεί. Είναι καταδικασμένος στην αναγκαιότητα να μεταφέρει στον γραπτό λόγο τα αυθόρμητα γόνιμα στοιχεία ενός διαλόγου...» (όπ.επ.).

Κατά συνέπεια, ο Σωκράτης της Κλοντ Πιζάντ-Ρενό δεν είναι ο μισο-φασματικός, ο μισο-πραγματικός δάσκαλος της Ηθικής, αλλά ο αληθοφανέστατος, πείσμων, αλλά όχι αλαζονικός συζητητής, που έχει το προνόμιο ν' ακούει τον έσω δαίμονά του. Δημοσιοποιώντας μάλιστα την ασίγαστη, εσώτατη αυτή ομιλία ο Σωκράτης επιβεβαιώνει εδώ την πανάρχαιη ανάγκη του δυτικού ανθρώπου να εκλογικεύσει το σκοτάδι του, να εξημερώσει τα άγχη που προκαλούν οι συνασπισμένες κοινωνικές ομάδες. Στα εννέα κεφάλαια του βιβλίου, που κυκλοφόρησε πρώτη φορά στη Γαλλία το 1999 από τις εκδόσεις Acted Sud, αποδίδεται με επιτυχία η αγωνία του εκκολαπτόμενου φιλοσόφου Πλάτωνα να διασώσει αυτήν ακριβώς τη στρατηγική του Σωκράτη, στηριζόμενος βέβαια στο δικό του απροσμάχητο ταλέντο, στην ατομική του δηλαδή φαντασιακή ικμάδα. Έτσι, αν και ο «Πλάτων ήταν άρρωστος», ανήκει στο διδακτικό εκείνο γένος της γραφής, που αποβλέπει προγραμματικά σε μια καθηλωτική, απρόσκοπτη επαφή από το μέσο αναγνωστικό κοινό, διατηρεί εν τούτοις τα κύρια γνωρίσματα μιας απαιτητικής, ανανεωτικής κειμενικής πρωτοβουλίας: πρόσωπα και καταστάσεις, ενδοιασμοί και κατακτήσεις του πνεύματος, ομοφυλόφιλα πάθη, άνοδοι και καθιζήσεις του πολιτισμού συμπλέκονται δυναμικά, προκαλώντας ταυτόχρονα τους απαραίτητους εκείνους υφολογικούς και θεματολογικούς σπινθήρες, που κάνουν την αφήγηση, αν μη τι άλλο, υποβλητική.

Η μεταφράστρια απέδειξε την επάρκειά της στη γαλλική γλώσσα, φέρνοντας κοντά μας όχι μόνο τον Πλάτωνα και το μείζονα Δάσκαλο (του), αλλά και τους άλλους δευτερεύοντες χαρακτήρες, τους οποίους μνημονεύουν οι σχετικοί διάλογοι, όπως φερ' ειπείν είναι ο Σιμμίας ο Θηβαίος, ο Κέβης, ο Φαιδώνδας, ο Ευκλείδης και ο Τεριγίων. Η δεξιότητα του πρωτοτύπου να διακρίνει με συνέπεια και αποφασιστικότητα τις κρίσιμες αναδιατάξεις των πρωταρχικών πλατωνικών εννοιών, με την αναμενόμενη βέβαια συνδρομή πάγιων φιλολογικών πηγών, περνάει, ευτυχώς, στη γλώσσα μας. Οι απώλειες είναι ασήμαντες, η ευχέρεια της μεταγραφής εξομαλύνει συστηματικά τις τριβές, που είναι επόμενο να προκληθούν. Η κατακλείδα των καίριων αναζητήσεων του διασημότερου μαθητή τού Σωκράτη υπονοείται σαφώς σε όλη τη διάρκεια της καλώς συγκερασμένης αφήγησης...

Η πρόθεση της Κλοντ Πιζάντ-Ρενό ήταν να μυήσει τους καλοπροαίρετους αναγνώστες της, και μάλιστα από τη θέση της αναμφισβήτητης ισχύος της, που απορρέει από τις δεκαετίες της επαγγελματικής ενασχόλησής της με τα ανθρωπιστικά ζητήματα, στις απώτερες πτυχές της πλατωνικής σκέψης. Το θετικό αποτέλεσμα της απόπειρας αυτής είμαστε σε θέση να το βιώσουμε τώρα στη γλώσσα μας.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 07/06/2002