Γενειάδος εγκώμιον

Ένα χρονικό οκτώ χιλιετιών εμπλουτισμένο με όμορφα λογοτεχνικά ντοκουμέντα και ιστορήματα τέχνης αποτελούμενα από εκατοντάδες γλυπτές, ζωγραφιστές και όποιες άλλες γενειάδες.





ΚΡΙΤΙΚΗ



«Ο δούλος είναι σκιά του ανθρώπου / Ο άνθρωπος είναι σκιά του μονάρχου / Ο μονάρχης είναι σκιά του Θεού / Και ο Θεός σκιά της γενειάδας του!»: ασσυριακό ρητό που απηχεί το συναίσθημα των ανθρώπων της Μεσοποταμίας, της γης των προφητών. Σε εικόνες και κείμενα της δυτικής παράδοσης βλέπουμε τον Θεό σαν γενειοφόρο καλοκάγαθο γεράκο, τον Διάβολο σαν μαυρογένη κατσικάνθρωπο, τον Αδάμ έναν μουσάτο πρωτόπλαστο (σε πίνακα του Τισιάνο), τον Νώε με ψείρες στα γένια του (στην Πάπισσα Ιωάννα του Εμμ. Ροΐδη). Από την εποχή του Παραδείσου η ανθρωπότητα δεν σταμάτησε να καλλιεργεί κοντές ή μακριές γενειάδες, να χτενίζεται και να ακκίζεται. H ιστορική περιδιάβαση του Νίκου Πλατή σε απεικονίσεις γενειοφόρων από όλες τις εποχές αφήνει βαθιές εντυπώσεις. Δεν λείπει το χιούμορ, χωρίς ωστόσο ο συγγραφέας να αστειεύεται πραγματικά. Τα γένια ήταν και παραμένουν μια σοβαρή απόφαση για τον καθένα.

Οι άνθρωποι του Νεάντερταλ γνώριζαν το ξυράφι, όπως μαρτυρούν οι σπηλαιογραφίες, μάλλον λόγω ανάγκης να γλιτώσουν από τις ψείρες. Στους ιστορικούς χρόνους όμως η γενειάδα έκρυβε άποψη. Οι βασιλείς-αρχιερείς των Σουμερίων ήταν «οι πρώτοι στα χρονικά γενειοφόροι με... μάσκαρα και φούστα», όπως βλέπουμε σε ανάγλυφα πορτρέτα. Σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου βρίσκουμε ηγέτες νομάδων με μακριά ή φουντωτή ή κοντή ή διχαλωτή - ανάλογα με τη μόδα της εποχής - γενειάδα, όπου «ο καθένας τους προσπαθεί στις μεταξύ τους... συναντήσεις κορυφής να παραστήσει τη γενειάδα του σοφότερη από εκείνες των άλλων». Διάσημοι μπουκλογένηδες ο Σαργών, βασιλιάς-αρχιερέας του Ακκάδ, ο Σουμούν Αβού, πρώτος ηγεμόνας της Βαβυλώνας το 2225 π.X., ο Σιν Μουβαλίτ, επόμενος βαβυλώνιος ηγεμόνας που έκανε τους ελαμίτες κατακτητές να μαδήσουν τα γένια τους από το κακό τους για την ταπεινωτική τους ήττα από εκείνον.



Χρυσοκλωστές και νήματα



Στην Ανατολική Μεσόγειο, πληροφορούμαστε, οι ηγέτες ορκίζονταν στα γένια τους ενώ οι δειλοί διαπομπεύονταν με ξύρισμα. Το μήκος και το σχήμα του γενείου έδειχνε την ευγένεια του ανδρός. Στους Αιγύπτιους ήταν σφηνοειδές «γενάκι», μπορεί και πρόσθετο, στους Σημίτες κατσαρή γενειάδα, στους Χαλδαίους μπουκλωτά γένια με στολίδια, στους Βεδουίνους αμούστακο γενάκι. Αθάνατοι γενειοφόροι ο Χαμουραμπί, ο Σαρδανάπαλος, ο Ναβουχοδονόσωρ. Οι χρυσοκλωστές και τα ασημένια νήματα στις γενειάδες ήταν επί πολύ στη μόδα για χιλιάδες ιερείς και αρχιερείς στη Βαβυλώνα, που εξελίχθηκε από «Πύλη του Θεού» σε «Πόρνη της Ανατολής». Χετταίοι, Κινέζοι, Εβραίοι πασπάτευαν τα γένια τους για να αντλούν δύναμη και να επιτυγχάνουν αυτοσυγκέντρωση.

Σε αυτό το τότε παγκόσμιο πλαίσιο που συναρμολογεί ο Πλατής περίοπτη θέση καταλαμβάνει το ελληνικό παράδειγμα. Οι Μινωίτες ήταν οι πρώτοι που προτίμησαν το καθαρό πρόσωπο για να έχουν «την ψευδαίσθηση της διαρκούς νεότητας που απαιτούσε ο τρυφηλός ιδιωτικός βίος τους». Οι Μυκηναίοι εισήγαγαν τη μόδα της επιμελημένης γενειοφορίας, που μάλλον ακολουθούμε ως σήμερα. Ο αρχιστράτηγος Αγαμέμνονας, ο άνδρας της Ελένης Μενέλαος, ο πολυμήχανος Οδυσσέας, ο βασιλιάς της Τροίας Πρίαμος και άλλοι γεροντότεροι, κατά τον Ομηρο, έφεραν γενειάδες. Οχι πως δεν είχαν ξυραφάκια, εξ ου και η φράση «επί ξυρού ακμής» που είπε ο σοφός Νέστορας στην Ιλιάδα για τη θέση των Αχαιών προ των τειχών της Τροίας.

Μπορούμε να φανταστούμε τον αφηγητή να θωπεύει ικανοποιημένος το μούσι του σαν τον Σιν Μουβαλίτ, καθώς προχωράει η εξιστόρηση με ανατροπές. Την αυτοκρατορία του μακρυγένη Δαρείου, του Βασιλέα των Βασιλέων, κατέλυσε κάποιος εκ πεποιθήσεως αγένειος, ο Μέγας Αλέξανδρος. Μάλιστα η περίπτωση δεν έμεινε σε προσωπικό επίπεδο, αφού μετά τη μάχη στα Αρβυλα ο Μέγας Αλέξανδρος διέταξε τους στρατιώτες του να κουρέψουν το γένι τους γιατί αντιλήφθηκε πως «αυτοί (ιδίως οι έφιπποι) αποτελούν για τους αντιπάλους τους "προχειροτάτη λαβή"» (Πλούταρχος). Κατόπιν τούτου το ξύρισμα έγινε κοινή συνήθεια και ο Αριστοτέλης ήταν από τους πρώτους που ξυρίστηκε. Δεν χρειαζόταν τη γενειάδα του για να αποδείξει πως είναι φιλόσοφος, διαβάζουμε τον σχολιασμό.



Ο διασημότερος γενειοφόρος



Τα κεφάλαια διατρέχουν τους αιώνες και εμείς παρακολουθούμε τις συνήθειες και τα γένια να αλλάζουν. Στα χρόνια του διασημότερου γενειοφόρου όλων των εποχών, του Ιησού του Ναζωραίου, βλέπουμε τους Ρωμαίους να έχουν συγκρατημένη γενειοφορία ως τα 40 περίπου και μετά να αποκτούν το ελεύθερο. H Ανατολική Εκκλησία τάσσεται υπέρ της διατήρησης του γενείου, με αποτέλεσμα την εμφάνιση της ασκητικής γενειάδας και, στον αντίποδα, της νεοφιλοσοφικής ή θεολογικής γενειάδας για πατέρες αριστοκρατικής καταγωγής, όπως ο Μέγας Βασίλειος. Στη Δύση τον 6ο αιώνα «οι... αγενείς Γάλλοι ξυρίζονται... μέχρι γδαρσίματος», ενώ «οι ευγενείς Γαλάτες αφήνουν μικροσκοπικό γενάκι». Εχουμε να συναντήσουμε κάμποσους γενειοφόρους ακόμη στον δρόμο του Πλατή, όπως Βυζαντινούς, Φράγκους, Ιάπωνες, κονκισταδόρες στο Περού, μαύρους στο Καμερούν. Μεταξύ αυτών, για να σταθούμε σε έναν δικό μας, βρίσκουμε τον Παναγιωτάκη Νικούσιο (1613-1673), τον πρώτο Ελληνα που του επετράπη από την Υψηλή Πύλη να αφήσει γενειάδα.

Και φτάνουμε στο σήμερα, όπου το μούσι δεν στερείται συνδηλώσεων. Διαφημίσεις, χαρτονομίσματα, κινηματογράφος (π.χ., ο Αλ Πατσίνο με γενάκι «Αμλετ»), freak θεάματα, καρτούν και η πασίγνωστη φωτογραφία του προκηρυγμένου Οσάμα μπιν Λάντεν, που μας υποδέχεται στο πλατύσκαλο της πλούσιας βιβλιογραφίας του Πλατή. Χωρίς μούσι θα ήταν αγνώριστος αυτός ο τελευταίος βαρβάτος άντρας - και λέμε βαρβάτος με την παλαιά έννοια, αφού έτσι λεγόταν στο Βυζάντιο ο γενειοφόρος. Οπως αγνώριστος εμφανίστηκε και ο ξυρισμένος Κουφοντίνας στη ΓΑΔΑ για να παραδοθεί και δεν τον πρόσεξε κανένας!



MAIPH ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 08-06-2003