Αρχαία ελληνικά θέατρα

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τα Αρχαία Ελληνικά Θέατρα του Πλάτωνος Μάξιμου, τυπικώς τουλάχιστον, ανήκουν στο είδος των πολυτελών εκδόσεων για γενικό αναγνωστικό κοινό. Ο προσεκτικός όμως αναγνώστης, και όχι μόνον ο ειδικός, διαπιστώνει ότι το βιβλίο αυτό υπερβαίνει κατά πολύ το μέσο όρο του είδους του: η ύλη του είναι δομημένη κατά τον απλούστερο δυνατό και, συγχρόνως, τον πλέον συστηματικό τρόπο, όπως, δηλαδή, σε κάποια επιστημονικά μάλλον βιβλία. Η ύλη αυτή, οι φωτογραφίες του Μάξιμου, δεν έχει παραχθεί επιλεκτικώς βάσει κάποιων ειδολογικών ή καλλιτεχνικών κριτηρίων ή εκ της απλής ευκαιρίας κάποιων επισκέψεων ενός αριθμού αρχαίων τόπων. Η ύλη εξυπηρετεί τον απλό τρόπο της ολικής και σε ορισμένο βάθος καταγραφής. Ο τρόπος αυτός είναι από πρακτικής πλευράς εξόχως δύσκολος εν αντιθέσει προς τον επίσης γνωστό τρόπο τής διά του μέρους θεώρησης του όλου, ο οποίος διανοητικώς μεν είναι πολυπλοκότερος, από πρακτικής, όμως, πλευράς ευκολότερος. Στη δεύτερη αυτή και ασφαλώς πολύ συνηθέστερη περίπτωση ο τρόπος είναι ευρηματικός, αλλά συχνά πέραν του λειτουργικώς αναγκαίου, σε μια συνειδητή ή και ασυνείδητη προσπάθεια αντιστάθμισης (ή συγκάλυψης) των υλικών ελλείψεών του. Ο Μάξιμος δεν ακολούθησε αυτόν τον τρόπο, αλλά όπως είπα, τον αντίθετό του, εκείνον της ολικής σε ορισμένο βάθος καταγραφής. Θέλησε απλώς να δείξει πάμπολλα θέατρα από κάθε γωνιά του αρχαίου κόσμου. Υπολόγισε τις μεγάλες υλικές και ενίοτε διαδικαστικές δυσκολίες του εγχειρήματος, δυσκολίες που θα απέτρεπαν τον καθένα από εμάς, αλλά στο τέλος αποφάσισε να τις υποστεί όλες. Ακολούθησε διαδρομές πολλών χιλιάδων χιλιομέτρων και πεζοπόρησε σε αποστάσεις που μόνον οι πιο σκληραγωγημένοι τολμούν. Φθάνοντας κάθε φορά στο σκοπό του, συχνά με πολλά εμπόδια, είχε πάντα την υπομονή της αναμονής της φωτογραφικής στιγμής, μιας στιγμής η οποία ενίοτε έπρεπε να ορισθεί κατόπιν αναπόφευκτων συμβιβασμών. Κατ' αυτόν τον τρόπο ο Μάξιμος κατέγραψε 80 αρχαία θέατρα σε δέκα διαφορετικές χώρες.

Η σειρά παρουσίασης των θεάτρων στις 360 σελίδες του έργου ακολουθεί ελικοειδή γραμμή, η οποία εκκινεί από το Αργος, μία από τις συμβολικές κοιτίδες του Ελληνισμού, και ύστερα από τρεις συνεχώς ευρυνόμενες ελίξεις, κατά τη φορά των δεικτών του ωρολογίου, καταλήγει στην Αχρίδα. Η πρώτη έλιξη συναντά 9 θέατρα της Πελοποννήσου, η δεύτερη, 19 θέατρα του λοιπού ελλαδικού χώρου, χερσαίου και νησιωτικού, η τρίτη 29 θέατρα της Μικράς Ασίας, 2 της Κύπρου, 7 της Μέσης Ανατολής, 4 της Βόρειας Αφρικής, 4 της Σικελίας και 5 της Ιλλυρίας και της Παιωνίας. Μερικά από αυτά τα κτίσματα δεν είναι ακριβώς θέατρα, αλλά ωδεία, η συμμετοχή τους, ωστόσο, στην ύλη του βιβλίου δεν είναι αθέμιτη: η αρχιτεκτονική μορφή τους ελάχιστα διαφέρει από εκείνην των θεάτρων. Διαφορετικό κάπως είναι το ζήτημα της εθνικότητος. Πλείστα θέατρα της Μικράς Ασίας και σχεδόν όλα της Μέσης Ανατολής είναι έργα της ρωμαϊκής εποχής και επομένως η παρουσία τους σε αυτό το βιβλίο ίσως συνιστά υπέρβαση του δηλουμένου από τον τίτλο ορίου. Κάποια, βεβαίως, διαθέτουν μια προηγούμενη αρχαιοελληνική ή ελληνιστική φάση από την οποία έχουν παραχθεί με μικρές μάλλον οικοδομικές επεμβάσεις. Αλλα όμως είναι εκ θεμελίων ρωμαϊκά και επομένως η συγκατάταξή τους με τα αρχαιότερα ίσως γεννά κάποιες αντιρρήσεις· αυτή άλλωστε ήταν και η πρώτη αντίδρασή μου. Ωστόσο, κατά μία άλλη θεώρηση η παρουσία και αυτών των θεάτρων στο βιβλίο δεν είναι απαραιτήτως αυθαίρετη. Είναι φανερό ότι ο Μάξιμος αδιαφορεί για τις ληξιαρχικές διαφορές που χωρίζουν το αντικείμενο και επιμένει στη γενεαλογία ή την κοινή πνευματική πατρότητα που το ενώνει. Το ρωμαϊκό θεατρικό κτίσμα δεν είναι βεβαίως μια απλή αυτόνομη εξέλιξη του ελληνικού. Μια τέτοια εξέλιξη θα ήταν αρκετά διαφορετική χωρίς την καθαρώς ρωμαϊκή συμβολή και αυτό δεν πρέπει να παρακάμπτεται ως λεπτομέρεια που θα έπρεπε τάχα να ενδιαφέρει μόνον τους ειδικούς. Η αναγνώριση τέτοιων σημείων πρώτα από εμάς, όχι μόνον μας ανεβάζει στο επίπεδο της αληθείας, αλλ' ακόμη αφοπλίζει εκείνους που κατασκευάζουν άδικες εικόνες κάποιου νεοελληνικού σοβινισμού.

Τα κείμενα που συνοδεύουν τη φωτογραφική καταγραφή, έργο της Ελσης Σπαθάρη και της Αικατερίνης Αργυροκαστρίτου - Χατζή, τυπωμένα κάθε φορά σε μια δεξιά σελίδα είναι όσα και τα θέατρα. Αυστηρά και λιτά, συνοψίζουν ιστορικές και γενικές τεχνικές πληροφορίες, αναφέρουν τις φάσεις και τις ανακατασκευές, διακρίνουν ό,τι είναι κλασικό, ελληνιστικό, ρωμαϊκό ή νεότερη αναστηλωτική συμπλήρωση.

Την απλότητα και ενότητα της φωτογραφικής καταγραφής και των κειμένων τονίζει η διάταξη και σύνθεση των σελίδων, έργο του Ηλία και του Γιώργου Πασίση. Η διάταξη αυτή είναι αυστηρώς ρυθμική. Επαναλαμβάνεται δηλαδή 80 φορές, αρχίζοντας πάντα με ολοσέλιδη φωτογραφία χωρίς λευκά περιθώρια στα αριστερά τού κειμένου και συνεχίζοντας με δύο ή τέσσερις φωτογραφίες τοποθετημένες στο αυτό ύψος σε ισάριθμες σελίδες. Μικρές ασπρόμαυρες φωτογραφίες - βινιέτες, με επαναλαμβανόμενα θέματα από το ναό του Διδυμαίου Απόλλωνος πληρώνουν τα κενά των σελίδων κειμένου, όπου υπάρχουν τέτοια. Το δισέλιδο θέμα μέσα από το εξώφυλλο στην αρχή και το τέλος, σύνθεση του Μύρωνος Ρωμανού, που είχε την καλλιτεχνική επιμέλεια, είναι μια ευχάριστη έκπληξη. Δεν είναι απλώς ένα εικαστικό συμπλήρωμα, αλλά πρωτίστως ένα εξόχως λειτουργικό εξάρτημα του όλου έργου, ένας αφαιρετικός χάρτης της ανατολικής Μεσογείου, με σημειωμένους τους τόπους των 80 θεάτρων του βιβλίου. Ο γεωγραφικός αυτός χώρος υπήρξε το θέατρο της ανάπτυξης και διάδοσης του θεατρικού είδους, ποιητικού και αρχιτεκτονικού. Η θεώρηση αυτή δικαιώνει την προβολή του χάρτη μέσα από μια αφαιρετική φωτογραφία του κοίλου του θεάτρου της Επιδαύρου.



Εικαστική ενότητα



Οι 290 φωτογραφίες του βιβλίου, παρά τους όποιους συμβιβασμούς κατά τη λήψη ή την εκδοτική διαδικασία, παρουσιάζουν αληθινή εικαστική ενότητα. Σε αυτό συντελεί όχι μόνον η ενότης του θέματος, αλλά κυρίως η σταθερή φωτογραφική ματιά του Μάξιμου, όπως αυτή υπηρετείται από μια ορισμένη επιλογή φακών, αποστάσεων, οπτικών γωνιών, υψών ορίζοντος κ.τ.λ. Η καλλιτεχνική αντίληψη του Μάξιμου είναι προφανώς λιτή και ωστόσο δεν αφήνει περιθώρια για κανενός είδους μονοτονία. Αντιλαμβανόμενος την ενυπάρχουσα οπτική ποικιλία του ορατού κόσμου δεν την θεωρεί περιοριστική και, επομένως, δεν επιδιώκει τον τεχνητό εμπλουτισμό της ή την υπέρβασή της. Προσπαθεί μόνον να είναι προσεκτικότερος και παρατηρητικότερος από εκείνους που χωρίς να έχουν αυτά τα προσόντα πλήττουν μπροστά στη γυμνή φύση. Αξιοποιεί λοιπόν μεγάλο μέρος του φυσικού οπτικού πλούτου των θεμάτων του. Αποχρώσεις υλικών, σχήματα τοπίων και πραγμάτων, διαβαθμίσεις φωτισμού, ατμοσφαιρικές συνθήκες, σε ποικίλους συνδυασμούς των ιδιαίτερων διακυμάνσεών τους παράγουν εικόνες που για όποιον παρατηρεί και απολαμβάνει την αέναη δράση του θεάτρου της φύσεως είναι αμέσως οικείες και πολύτιμες.

Η γενική συστηματική καταγραφή, η συστηματική οργάνωση της ύλης και η κατάλληλη εικαστική θεώρηση είναι αρετές που καθιστούν το βιβλίο εξόχως χρήσιμο και απολαυστικό, για το οποίο ο Πλάτων Μάξιμος είναι άξιος θαυμασμού.



ΜΑΝΟΛΗΣ ΚΟΡΡΕΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 07/12/2001