Πως αν τις διακρίνειε τον κόλακα του φίλου

Από την εισαγωγή του βιβλίου:

Πώς αν τις διακρίνειε τον κόλακα του φίλου
(Quomodo adulator ab amico internoscatur)

Αποδέκτης της διατριβής είναι ο Αντίοχος Φιλόπαππος, γόνος της βασιλικής δυναστείας της Κομμαγηνής, που το 162 π.Χ. ανακηρύχτηκε βασίλειο με πρωτεύουσα τα Σαμόσατα. Έζησε και πέθανε στην Αθήνα· ο τάφος του σώζεται μέχρι σήμερα στον ομώνυμο λόφο, νότια της Ακροπόλεως.

Ο χρόνος συγγραφής της πραγματείας ανάγεται στο χρονικό διάστημα μεταξύ 90 και 115 μ.Χ.
Το θέμα ορίζεται στον τίτλο ελληνιστί και λατινιστί. Ο συγγραφέας, ανατέμνοντας κατά βάθος και πλάτος το χαρακτήρα του κόλακα, φιλοδοξεί να προσφέρει ένα, τρόπον τινά, εργαλείο στον σκεπτόμενο άνθρωπο, προκειμένου να εντοπίσει τον απρόβλεπτο και ραδιούργο κόλακα, που λειτουργεί υποχθόνια, αλλά διαφέρει από τον αδέξιο παράσιτο και τις γλοιώδεις φιλοφρονήσεις του. Η αποκάλυψη της, από κοινωνική και ψυχολογική άποψη, φθοροποιού επίδρασης της κολακείας και η μείωση της εμβέλειάς της είναι εντέλει ο σκοπός της πραγματείας.
Η συλλογιστική αποκαθήλωσης του κόλακα που ακολουθεί ο συγγραφέας έχει ως εξής: Ο κόλακας με προσωπείο τη φιλία λειτουργεί υπομονετικά, μακροπρόθεσμα και καταλυτικά. Υποσκάπτει την ηθική και κοινωνική υπόσταση του θύματος και το καθιστά έρμαιο των μεθοδεύσεών του· το αποπροσανατολίζει ύπουλα με το να υπερεκτιμά ασήμαντες ή ακόμη και ανυπόστατες ιδιότητές του, ηθικές, αισθητικές, πνευματικές, πρακτικές. Του αναγνωρίζει και επιδέξια προβάλλει μια ανύπαρκτη ή αμφισβητούμενη ανωτερότητά του· υποδαυλίζει τον εγωισμό του και την εσφαλμένη εικόνα του εαυτού του· συσκοτίζει την κρίση του σε θέματα αυτοκριτικής, ώστε το θύμα να πάρει οριστικό διαζύγιο από την αυτογνωσία, ενώ ο ίδιος αδιαφορεί για τη μομφή του «εχθρού των θεών», αφού έρχεται σε ευθεία αντίθεση με το Δελφικό «γνώθι σαυτόν»· εξάπτει το θυμικό του προσδιορίζοντας το μέτρο της κρίσης του και της λογικής του.
Ο κόλακας πατάει σταθερά στη φιλαυτία του άλλου, ο οποίος βρίσκει στο πρόσωπό του ένα στιβαρό έρεισμα, που τον οδηγεί στην αυταπάτη να πιστεύει ως προσωπικές κατακτήσεις όσα επιθυμεί και που δεν απαντούν παρά μόνο στη φαντασία του.

Θύματά του, κατά κανόνα, όχι οι «πένητες, άδοξοι, αδύνατοι», αλλά βασιλιάδες και κάτοχοι εξουσίας, τους οποίους προσβάλλει το «νόσημα» της κολακείας. Αυτονόητο είναι ότι στην πρώτη δυσμενή ροπή της τύχης εγκαταλείπει το θύμα. Τα παραδείγματα των «θριπών», σκουληκιών, που προσβάλλουν τα «μαλακά και μυρωδάτα» ξύλα, και των «φθειρών», που εγκαταλείπουν το νεκρό σώμα, όταν χάνεται το αίμα που τους τρέφει, αισθητοποιούν τη θεωρητική ανάλυση. Ο κόλακας μετέρχεται και τις δύο τακτικές, και τους ισχυρούς στοχεύει και το πλοίο που βυθίζεται εγκαταλείπει.

Βασικό γνώρισμα του κόλακα ο χαμαιλεοντισμός· στρέφεται διαρκώς προς τη φορά του ανέμου· επικρίνει όσα πριν επαινούσε και επαινεί όσα πριν κατέκρινε. Η περίπτωση του αλλοπρόσαλλου Αλκιβιάδη αποτελεί, κατά τον Πλούταρχο, τον ορισμό του χαμαιλεοντισμού των κολάκων.
Εξίσου αποτελεσματική τακτική η μίμηση των ελαττωμάτων, προκειμένου να υποκριθεί τον ευχάριστο και οικείο· η διόγκωση ασήμαντων προτερημάτων και η υποβάθμιση σοβαρών ελαττωμάτων εντάσσονται στις τεχνικές του κόλακα. Ο κόλακας μετέρχεται κάποτε και τη σιωπηλή κολακεία, όταν παραχωρεί π.χ. το κάθισμά του στον επώνυμο, ή το βήμα στον ισχυρό ή πλούσιο.
Στις μεθοδεύσεις του εκμεταλλεύεται την τάση για εξομολόγηση και έκφραση γνώμης, την παρρησία, «τα λέει όλα έξω από τα δόντια». Υποκρινόμενος τον ειλικρινή και ανιδιοτελή προβάλλεται ως φίλος πραγματικός. Πρόθυμος, ακούραστος, ανυποχώρητος, πολλά υποσχόμενος· τσακίζεται να προσφέρει εκδούλευση· πάντα συμφωνεί και επαυξάνει· μεγεθύνει πράγματα προφανώς ασήμαντα, ενώ υποβαθμίζει σκόπιμα ελαττώματα σοβαρά. Ο φθόνος συνοδεύει τη δράση του κόλακα· περιθωριοποιεί τον κολακευόμενο, ώστε ο τελευταίος απομονωμένος από το κοινωνικό περιβάλλον να αναζητήσει καταφυγή στους κόλπους του κόλακα, που τον καθιστά υποχείριο.
Εντέλει η «κολακευτική» αναγορεύεται σε τέχνη της οποίας σκοπός δεν είναι το άριστο, αλλά το κάθε φορά ευχάριστο.

Η τακτική είναι όντως καταχθόνια· η «κολακευτική» τέχνη προϋποθέτει δύο κυρίως παραμέτρους: την ψυχολογική δυνατότητα να εικάσει κανείς τις ανθρώπινες διαθέσεις και επιθυμίες, καθώς και μια ιδιαίτερη «κοινωνικότητα» στις «καθ’ ημέραν ομιλίες».

Στην ανίερη επίθεση του κόλακα ο συγγραφέας αντιπαραθέτει την αυτογνωσία, την επίγνωση των πραγματικών δυνατοτήτων και ικανοτήτων, τη συνείδηση των ελλείψεων, των αδυναμιών και των ελαττωμάτων, την εμπιστοσύνη στην κριτική ικανότητα. Αυτά οδηγούν στη σωστή αποτίμηση της συμπεριφοράς του άλλου, ώστε να διαπιστωθεί πότε αυτή είναι φιλική και ανυπόκριτη, ανιδιοτελής και διακριτική, που αποβλέπει στην ωφέλεια του φίλου.
Τα βασικά θέματα του κειμένου, η κολακεία και η φιλία, είναι κοινόχρηστα στην αρχαία γραμματεία· το πρώτο προσφιλές μοτίβο των κωμωδιογράφων και των σατιρικών συγγραφέων (Αριστοφάνης, Λουκιανός κ.ά.), όσο για τη φιλία υπενθυμίζουμε το «Περί φιλίας» έργο του Αριστοτέλη.

Η πραγματεία κλείνει με μια οδηγία προς όσους φιλοδοξούν να διαδραματίσουν ρόλο «νουθετούντος»: «…οι φίλοι να μην αποχωρούν από τη συζήτηση και την παρέα λυπημένοι και πικραμένοι».

Περιεχόμενα:

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ ΧΑΙΡΩΝΕΥΣ
ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ
-Γλώσσα και ύφος
- Ηθικά

ΠΩΣ ΑΝ ΤΙΣ ΔΙΑΚΡΙΝΕΙΕ ΤΟΝ ΚΟΛΑΚΑ ΤΟΥ ΦΙΛΟΥ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
ΣΧΟΛΙΑ