Ο θάνατος του παρελθόντος

Στο βιβλίο αυτό ο J.H. Plumb διερευνά τους τρόπους με τους οποίους η ανθρωπότητα, από τις απαρχές του ιστορικού χρόνου, διαμορφώνει το παρελθόν, έτσι ώστε να προσδίδει κύρος και να νομιμοποιεί τους θεσμούς της κυβέρνησης, τις κοινωνικές δομές και την ηθική. Το παρελθόν έχει χρησιμεύσει για τη διαμόρφωση αντιλήψεων περί ιστορικής μοίρας που ενισχύουν τους στόχους της κοινωνίας και μας συμφιλιώνουν με την τύχη μας στον κόσμο. Στο κλασικό αυτό κείμενο, που περιλαμβάνει μια Εισαγωγή του Niall Ferguson και έναν Πρόλογο του Simon Schama, o J. H. Plumb εξετάζει κριτικά τη δύναμη νομιμοποίησης που έχει το παρελθόν, το πώς επηρεάζει την αντίληψη που έχουμε για την ιστορική μας μοίρα και τη σημασία του στη σύγχρονη εποχή.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Κριτική:

Σε πείσμα των προβλέψεων του Πλαμπ, οι μύθοι του παρελθόντος αποδείχθηκαν πολύ πιο ισχυροί από την ιστορική γνώση
ΓΙΑΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟΣΟ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΤΟ
ΠΑΡΕΛΘΟΝ; ΜΕ ΠΟΙΟ ΤΡΟΠΟ ΟΙ
ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΣΕ ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΕΣ ΕΠΟΧΕΣ
ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΑΝ ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ;
ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΜΕΤΑΞΥ
ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ;
ΜΠΟΡΕΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΝΑ ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΗΣΕΙ
ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ; ΑΥΤΑ ΤΑ
ΚΑΙΡΙΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΘΗΚΕ
Ο ΤΖΑΚ ΠΛΑΜΠ ΣΤΟ ΣΥΝΤΟΜΟ
ΑΛΛΑ ΠΥΚΝΟ ΔΟΚΙΜΙΟ
ΤΟΥ, ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΑΡΚΕΤΑ ΧΡΟΝΙΑ. ΟΜΩΣ, Η ΠΡΟΣΦΑΤΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΕΓΙΝΕ, ΘΑ ΕΛΕΓΕ ΚΑΝΕΙΣ, ΤΗΝ ΚΑΤΑΛΛΗΛΗ ΣΤΙΓΜΗ
Ο Τζακ Πλαμπ (19112001) υπήρξε ένας από τους πιο διακεκριμένους μελετητές της βρετανικής ιστορίας και για δεκαετίες διετέλεσε καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ.
Το δοκίμιο Ο θάνατος του παρελθόντοςβασίζεται στις διαλέξεις που έδωσε τον Μάρτιο του 1968 στη Νέα Υόρκη, σε μια στιγμή που «ποτέ το παρελθόν δεν έμοιαζε πιο ετοιμοθάνατο», όπως σημειώνει στην εξαιρετική εισαγωγή του ο Νiall Ferguson. Τι σημαίνει όμως ο θάνατος του παρελθόντος και κατά πόσο ο Πλαμπ επιβεβαιώθηκε στην πρόβλεψή του;
Ο Πλαμπ ξεκινά με τη διαπίστωση ότι οι άνθρωποι έχουν ανάγκη το παρελθόν και γι΄ αυτό το λόγο αναφέρονται και χρησιμοποιούν το παρελθόν για ποικίλους λόγους: για να νομιμοποιήσουν πολιτικές, να αντλήσουν παραδείγματα, να κατασκευάσουν ταυτότητες, να εξηγήσουν την κοινωνική πραγματικότητα ή την προσωπική τους διαδρομή. Ενώ το παρελθόν ήταν σημαντικό για όλες τις κοινωνικές τάξεις αλλά και τα άτομα στη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας, τα ανώτερα στρώματα της κοινωνικής ιεραρχίας χρησιμοποιούσαν το παρελθόν για να συμφιλιώσουν τον άνθρωπο με την κατάστασή του, να τον πείσουν ότι τα πράγματα πάντα έτσι ήταν και ότι δεν μπορούσε να αλλάξει τη μοίρα του.
Το παρελθόν, γράφει ο Πλαμπ, εξασφάλιζε την κοινωνική υποταγή και τη συνέχεια σε έναν κόσμο διαρκών αλλαγών. Η ιδιοποίηση του παρελθόντος από τις ανώτερες τάξεις βασίστηκε στη γενεαλογία (την κατασκευή μιας ιστορικής συνέχειας στην οποία η ανισότητα θεμελιωνόταν στην κοινωνική καταγωγή) και την επίκληση της θείας βούλησης. Από αυτήν την άποψη, ο χριστιανισμός αποτελεί τομή στον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνίες αντιλαμβάνονταν πλέον το παρελθόν. Η καθυστέρηση στην έλευση της Δευτέρας Παρουσίας δημιούργησε την ανάγκη της κατασκευής αφενός ενός ζωντανού, δυναμικού παρελθόντος, το οποίο χαρακτηριζόταν από την αέναη σύγκρουση ανάμεσα στις δυνάμεις του καλού και του κακού, και αφετέρου της θείας πρόνοιας, ενός σκοπού ο οποίος θα εκπληρωνόταν στο καθορισμένο τέλος του χρόνου. Η έννοια του θεϊκού σχεδίου εμπεριείχε εν σπέρματι, υπογραμμίζει ο συγγραφέας, την αποδοχή της ιδέας της εξέλιξης.
Η χριστιανική ερμηνεία του κόσμου θα αποδειχθεί ιδιαίτερα ανθεκτική όχι μόνο επειδή επιβίωσε για πολλούς αιώνες αλλά κυρίως επειδή μπολιάστηκε με τις κοσμικές αντιλήψεις. Το θρησκευτικό παρελθόν απόκτησε έναν κοσμικό μανδύα, παρατηρεί ο συγγραφέας, και στους νεώτερους χρόνους συνδέθηκε με τον ιστορικό προορισμό των εθνών. Σύμφωνα με την εθνική ιστοριογραφία του 18ου και 19ου αιώνα, τα έθνη σχηματίζονται μέσα από μια μακραίωνη εξέλιξη που διαμορφώνει την ιδιαιτερότητά τους και έχουν αναλάβει μια ιστορική αποστολή. Η επέκταση της βρετανικής αυτοκρατορίας ήταν ο προορισμός της Αγγλίας, που της είχε ανατεθεί από τη θεία πρόνοια, όπως κατ΄ αναλογία, ο «φωτισμός» της Ανατολής ήταν η αποστολή της Ελλάδας. Η σταδιακή εκκοσμίκευση του παρελθόντος ήταν μια μακρά διαδικασία που ξεκίνησε από την ύστερη Αναγέννηση και απόκτησε αποφασιστική ώθηση με τον Διαφωτισμό.

Η αρχαιότητα
Για τον Πλαμπ, κρίσιμο ρόλο στη διαδικασία της εκκοσμίκευσης διαδραμάτισε η στροφή προς τη μελέτη της αρχαιότητας καθώς έφερε στο φως ένα παρελθόν, το οποίο ο χριστιανισμός είχε προσπαθήσει να απαλείψει. Η ύπαρξη διαφορετικών και αντιμαχόμενων μορφών του παρελθόντος, μεταξύ άλλων, οδήγησε στην απόρριψη της παραδοσιακής ερμηνείας του παρελθόντος και στη συνείδηση της ανάγκης της συγκέντρωσης υλικού, της έρευνας των πηγών, της διασταύρωσης των στοιχείων, της τεκμηρίωσης των απόψεων, οδήγησε με δυο λόγια στην κριτική θεώ ρηση του παρελθόντος. Ο ρόλος της ιστορίας ως επιστήμης, υποστηρίζει ο συγγραφέας, είναι η αποκάθαρση του παρελθόντος από μύθους και ιδεολογήματα, ώστε να δούμε τα πράγματα όπως ήταν στην εποχή τους.
Ο «θάνατος του παρελθόντος» αφορά αυτή την απομυθοποίηση του παρελθόντος από την ιστορία. Γράφει προς το τέλος του δοκιμίου του: «Το παλιό παρελθόν πεθαίνει, η δύναμή του εξασθενίζει, κι έτσι έπρεπε να γίνει. Ο ιστορικός θα έπρεπε μάλιστα να επιταχύνει τον θάνατό του, γιατί το παρελθόν εκείνο χαρακτηριζόταν από μισαλλοδοξία, εθνική ματαιοδοξία και ταξική κυριαρχία».
Η ιστορία, υποστηρίζει ο συγγραφέας, μπορεί και πρέπει μέσα από την «καταστροφή» του παρελθόντος να εμπνεύσει την εμπιστοσύνη του ανθρώπου στις ικανότητές του και τον ορθό λόγο του.

Ο ρόλος της Ιστορίας ως επιστήμης είναι η αποκάθαρση του παρελθόντος από μύθους και ιδεολογήματα, υποστήριζε ο Τζακ Πλαμπ (φωτογραφία κάτω). Ο διακεκριμένος ιστορικός υπερεκτίμησε όμως τις δυνατότητες των ιστορικών στη διαμόρφωση της ιστορικής κουλτούρας, όπως φάνηκε και στην Ελλάδα από τη διαμάχη για το βιβλίο Ιστορίας της ΣΤ΄ Δημοτικού. Στη φωτογραφία ο Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος μπροστά σε μία από τις σημαίες του ΄21
Σήμερα, σχεδόν 40 χρόνια μετά τις διαλέξεις του, ο Πλαμπ έχει διαψευσθεί στην πρόβλεψή του για τον θάνατο του παρελθόντος και τη δύναμη ή τις δυνατότητες της Ιστορίας. Κατ΄ αρχήν έχει αλλάξει ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε το τι είναι ιστορία και τη σχέση της με το παρελθόν, και γι΄ αυτό σε αρκετά σημεία η προσέγγιση του Πλαμπ αντανακλά τα ερωτήματα, τους επιστημονικούς ορίζοντες εκείνης της εποχής. Επιπλέον, όταν έγραφε το 1968, μέσα στον επαναστατικό αναβρασμό της εποχής και την διάδοση των ιδεών της αμφισβήτησης, ήταν εύλογο να έχει μια αισιόδοξη οπτική για την ιστορία και τον παιδευτικό ρόλο των ιστορικών στην κατεύθυνση της κοινωνικής αλλαγής. Παρ΄ όλα αυτά και ο ίδιος ο συγγραφέας είχε επιφυλάξεις για την «καταστροφική» δύναμη της ιστορίας και αναρωτιόταν εάν η ιστορία μπορεί να προσφέρει στους ανθρώπους, οι οποίοι έχουν ανάγκη το παρελθόν, ένα διαφορετικό παρελθόν, «αντικειμενικό και αληθινό».
Το παρελθόν όχι μόνο δεν πέθανε αλλά αναβίωσε, αναβαπτισμένο στην εθνικιστική ιδεολογία και τη θρησκευτική μισαλλοδοξία. Ο Πλαμπ υπερεκτίμησε τις δυνατότητες των ιστορικών στη διαμόρφωση της ιστορικής κουλτούρας στις σύγχρονες κοινωνίες. Η ιστορική κουλτούρα δεν διαμορφώνεται από τις μελέτες, τα συνέδρια ή τη διδασκαλία των ιστορικών αλλά από θεσμούς, μηχανισμούς και μέσα επικοινωνίας στα οποία οι ιστορικοί έχουν μικρό ή ανύπαρκτο ρόλο και οριακή επίδραση. Η ιστορική κουλτούρα δεν δομείται πάνω στην ιστορική γνώση αλλά καθορίζεται από τις χρήσεις του παρελθόντος, που προωθούν διαφορετικοί χώροι (από τη βιομηχανία του θεάματος μέχρι την Εκκλησία), στον κινηματογράφο, το Διαδίκτυο, την τηλεόραση, τα πάσης φύσεως περιοδικά κ.λπ., με στόχους παρόμοιους με αυτούς που περιέγραψε ο Πλαμπ. Στην πρόσφατη διαμάχη για το σχολικό εγχειρίδιο φάνηκε η απόσταση που χωρίζει την ιστορική γνώση από τις τρέχουσες ιδέες για το παρελθόν, ενώ ο λόγος των ιστορικών συνθλίφτηκε στον τηλεοπτικό πολτό. Ανησυχητικές εξελίξεις και φαινόμενα που δεν αφορούν, βέβαια, μόνο τους ιστορικούς...

Πολυμέρης Βόγλης, Τα Νέα, 28/4/2007