Ο ρόλος της Ρωσίας στην παγκόσμια ιστορία

Είναι η ρωσική ιστορία μια μεγάλη και αναπόφευκτη αποτυχία; Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και τα σημερινά προβλήματα της Ρωσίας, κάνουν πολλούς ν' αναρωτιόνται. Το ερώτημα εγείρεται, εάν δούμε την Ρωσία από τη λάθος οπτική γωνία. Σε αυτό το προκλητικό, περιεκτικό και καλογραμμένο βιβλίο, ο Marshall T. Poe διαπερνά το ομιχλώδες τοπίο της Σοβιετικής Ένωσης, και μάς ταξιδεύει στα βάθη του συναρπαστικού παρελθόντος ενός έθνους, του οποίου η ιστορία, από πολλές απόψεις, ήταν ιδιαίτερα επιτυχημένη.

Η Ρωσία, υπήρξε για τον Poe, η μόνη δύναμη που αντιτάχθηκε για αιώνες στον δυτικό επεκτατισμό. Το πέτυχε, οικοδομώντας ένα ισχυρό κράτος, που διαμόρφωσε την κοινωνία σύμφωνα με τις στρατιωτικές του επιδιώξεις. Έτσι ξεκίνησε η μοναχική πορεία προς τον εκσυγχρονισμό, που δεν ήταν "ευρωπαϊκή" ούτε "ασιατική", αλλά -πολύ απλά- "ρωσική".





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ενας Αμερικανός, ο Μάρσαλ Πόου, ανέλαβε να τραβήξει τη Ρωσία από τον βούρκο όπου έχει εγκαταλειφθεί και συγχρόνως να εκφράσει τη δυσαρέσκειά του για τα περισσότερα δοκίμια του είδους. Με τη συνειδητή έπαρση του απόφοιτου των πανεπιστημίων Κολούμπια της Νέας Υόρκης και Χάρβαρντ, αλλά και με τη λιτή έκφραση του δημοσιογράφου και αναλυτή στο έγκυρο Atlantic Monthly, ο Πόου συμπύκνωσε τη ρωσική ιστορία 1.400 χρόνων σε 100 σελίδες, συν κάποιες σελίδες για να μπει στο θέμα και κάποιες για να το κλείσει. Εκτακτα! Προέκυψε ένα ιστορικό δοκίμιο προκλητικό και στιβαρό σαν γροθιά, που εκδόθηκε στην Αμερική από το Princeton University Press το 2003. H κριτική υποκλίθηκε. Οποιος μπορεί να απαντήσει, ας το κάνει - σχολιάστηκε -, θα το ευχαριστηθούμε όλοι. Το δοκίμιο ευτύχησε και στην ελληνική του μετάφραση.



Ούτε Ευρώπη ούτε Ασία



H ρίζα της παραπληροφόρησης βρίσκεται στην αντιμετώπιση της Ρωσίας ανέκαθεν από ευρωπαϊκή σκοπιά. H Ευρώπη τη χαρακτήρισε αρχικά ασιατική - έλεγαν μάλιστα τους Ρώσους Τατάρους - και στη συνέχεια, όταν άρχισαν οι γνωριμίες, κατέληξε να τη θεωρεί ανεπαρκώς ευρωπαϊκή. Ούτε στην Ασία ανήκει όμως η Ρωσία, γιατί απλούστατα δεν υπάρχουν ασιατικά μέρη. «H ίδια η έννοια είναι ένα άχρηστο τεχνούργημα του αδέξιου, ομογενοποιημένου ευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού» γράφει ο Πόου. «Οι Ευρωπαίοι απεδείχθησαν ιδιαιτέρως ικανοί στη δημιουργία διακρίσεων μέσα στο δικό τους πολιτισμικό οικοδόμημα. (...) Από την άλλη όμως, απέτυχαν πλήρως να συλλάβουν την ανομοιότητα του κόσμου, πάνω στον οποίο ήθελαν να κυριαρχήσουν. Αυτό αποδεικνύεται περίτρανα στην περίπτωση της Ασίας. Τι κοινά σημεία έχουν το Ιράν, η Σρι Λάνκα και το Βιετνάμ; Οχι πολλά, εκτός του ότι συσσωρεύτηκαν άκομψα στην ίδια σφαιροειδή πολιτιστική κατηγορία». Ολες, λέει, είναι «ασιατικές» χώρες.

H ιστορία έχει βρει ότι οι Σλάβοι εμφανίστηκαν κάπου τον 6ο αιώνα ανάμεσα στους περιπλανώμενους λαούς της Ευρώπης στα βόρεια του ποταμού Δούναβη και κατόρθωσαν να επιτύχουν την εξάπλωση των αγροτικών πληθυσμών σε μια αφιλόξενη περιοχή της Βορειοανατολικής Ευρώπης, την οποία κανένας άλλος από τους Ευρασιάτες (τότε Ευρωπαίους) δεν είχε διανοηθεί να αποικίσει. Σίγουρα οι Σλάβοι διέθεταν έναν δυναμισμό, λοιπόν. H ανάπτυξή τους ως τον 10ο αιώνα ήταν ραγδαία. Μεταξύ των διάφορων εχθρικών γειτόνων ήταν και οι Βίκινγκς της Βαλτικής Θάλασσας. Μετά από επιθέσεις και επιδρομές, μια ομάδα Βίκινγκς που ονομάζονταν Ρος βρέθηκε να έχει υπό κυριαρχία τις περιοχές κατά μήκος του Δνείπερου. Δημιούργημα των Βίκινγκς ήταν το Κίεβον Ρος, όπου οι νομάδες συνέχισαν να φθάνουν και να μάχονται με νομαδικές στρατιές συνήθως τουρκόφωνων εχθρών. Φτωχοί χωρικοί, αγράμματοι και αμόρφωτοι, ούτε βρήκαν κάποια πολιτιστική κληρονομιά, ούτε είχαν επαφή με λιμάνια, εμπόριο και αγορά, ενώ διατελούσαν μονίμως σε πόλεμο. Ησαν τελείως απομονωμένοι. «Σε μια εποχή όπου τα δυτικά βασίλεια των Βίκινγκς άκμαζαν στην αναγέννηση του Μεσαίωνα, οι Ρος μάχονταν για τις ζωές τους με πολεμιστές της Στέππας». Εύγλωττος είναι και ο τίτλος ενός προηγούμενου βιβλίου του Πόου, Α People Born to Slavery: Russia in Early Modern European Ethnography, 1476-1748 (Ενας λαός γεννημένος στη σκλαβιά).

Παρ' όλα αυτά, οι Ρος κατάφεραν να αποκτήσουν διεθνές κύρος, ώσπου την αυτοκρατορία τους κατέλυσε μια άλλη νομαδική ομάδα της Ευρασίας, οι Μογγόλοι. H εμφάνιση των Μογγόλων είχε τεράστια επίδραση στην ιστορία της περιοχής. Ωστόσο κάποιοι ιστορικοί του 19ου αιώνα εκτίμησαν απλώς ότι «οι Μογγόλοι είχαν απομακρύνει τη Ρωσία από την αληθινή οδό της δυτικής εξέλιξης». Με τέτοιες ευρωπαϊκές ερμηνείες γεννήθηκε και ο μύθος του ζυγού των Τατάρων.



H Ρωσική Στιγμή



H Μόσχα θεωρείται, εσφαλμένα πάλι, διάδοχος του Κίεβον Ρος. Ηταν άλλη μια πολυεθνική αυτοκρατορία αρκετά μακριά από την προηγούμενη. Οχι μόνο απέχουν μεταξύ τους το Κίεβο και η Μόσχα, αλλά άνθησαν και σε διαφορετικές περιόδους: το Κίεβο τον 11ο αιώνα και η Μόσχα τον 16ο αιώνα. Πέρασαν τρεις αιώνες χωρίς καμία ανατολική σλαβική αυτοκρατορία. Θα ακολουθούσε όμως αυτό που ονομάστηκε Ρωσική Στιγμή, η οποία δέσποσε στη διεθνή σκηνή για τέσσερις αιώνες και εξασφάλισε στη Ρωσία το προνόμιο να είναι η μόνη αυτοκρατορία εκτός Ευρώπης που παρέμεινε ισχυρή.

Ουσιαστικά ήταν η μοναδική, ανάμεσα στις μεγάλες σύγχρονες αυτοκρατορίες, που κατόρθωσε να διατηρήσει την ανεξαρτησία της από την ευρωπαϊκή ηγεμονία. Βέβαια, «για να το καταφέρει αυτό, παρήγαγε τα απαραίτητα εφόδια του μοντερνισμού - γραφειοκρατικό κράτος, βιομηχανία, μαζική κουλτούρα, προηγμένο στρατό - με έναν μη ευρωπαϊκό τρόπο». H αξιοσημείωτη επιτυχία της οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στην απολυταρχία. «Απαλλαγμένο από την αναποτελεσματικότητα των πολιτικών εσωτερικών συγκρούσεων, το απολυταρχικό σύστημα επέτρεψε στη ρωσική άρχουσα τάξη να αναζητήσει μια εναλλακτική δίοδο προς τον πρώιμο εκσυγχρονισμό, η οποία χαρακτηριζόταν από έναν αυστηρά ελεγχόμενο δημόσιο τομέα, μια κανονιστικά διατεταγμένη οικονομία και έναν κρατικοποιημένο στρατό». Βέβαια κάποια στιγμή όλα αυτά αποδείχθηκαν ατελέσφορα.

Με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης το 1991, τα 400 χρόνια της λεγόμενης Ρωσικής Στιγμής τελείωσαν, η ρωσική οδός προς τον μοντερνισμό έσβησε και η χώρα βρέθηκε σε νέο κατώφλι. Οι ίδιοι οι Ρώσοι «άρχισαν να θεωρούν ότι, κατά κάποιον τρόπο, η ρωσική ιστορία απέτυχε και ότι η Ρωσική Παράδοση (συμπεριλαμβανομένου ή μη του κομμουνισμού) αποτελεί ένα είδος παθολογίας. Αρχισαν να θέλουν περισσότερο από οτιδήποτε άλλο να γίνουν Ευρωπαίοι». Μπορεί το ευρωπαϊκό μοντέλο να αποδείχθηκε πιο παραγωγικό και ανθεκτικό, μπορεί οι Ρώσοι να υιοθετούν σήμερα άρδην τις δυτικές συνήθειες, αλλά και το ρωσικό μοντέλο, αυτό που τερματίστηκε, υπήρξε για αιώνες το ανάχωμα μεταξύ Δύσης και Ανατολής. Υπάρχουν λοιπόν λόγοι για περηφάνια, και το δοκίμιο του Πόου είναι λυτρωτικό από πολλές απόψεις.



MAIPH ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 05-12-2004