Δοκίμια για το ιστορικό μυθιστόρημα

[...]
Διαβάζοντας τα σύγχρονα "ιστορικά" μυθιστορήματα διαπιστώνουμε ότι στα περισσότερα ο χρονότοπος της δράσης λειτουργεί ως αβαθής οθόνη θεάματος και ότι ο αναγνώστης γίνεται απλώς θεατής της εικονοποίησης μιας μασκαράτας της παρελθούσης εποχής. Δεν είναι τυχαίο γεγονός ότι η αίσθηση που κυριαρχεί στα σύγχρονα "ιστορικά" μυθιστορήματα είναι αυτή της όρασης. Σελίδες και σελίδες αναλώνονται σε ατελείωτες, λεπτομερείς περιγραφές, ως εάν η αναπαράσταση ενός "οπτικού" περιβάλλοντος εντός του οποίου δρουν οι χαρακτήρες να αρκούσε για να αναβιώσει ο ιστορικός χρόνος του αφηγήματος.
[...]
Στα δοκίμια που ακολουθούν, γίνεται μια προσπάθεια διερεύνησης της δομής του κλασικού ιστορικού μυθιστορήματος και ορισμένων μεταλλάξεων που ο χρόνος επέφερε στο είδος αυτό. Ελπίδα μου είναι να βοηθήσουν ώστε να ανοίξει ένα νέο πεδίο έρευνας και θεωρητικού προβληματισμού που να αφορά τη σχέση ιστορίας/μυθιστορίας στις μέρες μας.

Τζίνα Πολίτη

ΚΡΙΤΙΚΗ



Είδος στο οποίο με όλο και μεγαλύτερη προθυμία επιδίδονται οι σύγχρονοι συγγραφείς, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, το ιστορικό μυθιστόρημα υπήρξε ανέκαθεν ισχυρός πόλος έλξης για το πλατύ αναγνωστικό κοινό. Οι λόγοι, βεβαίως, που επέτρεψαν την εκ νέου άνθησή του στις μέρες μας είναι εντελώς διαφορετικοί από εκείνους που ευνόησαν την ανάπτυξή του κατά το παρελθόν. Η συλλογή δοκιμίων της Τζίνας Πολίτη με αναλύσεις για το έργο των Ουόλτερ Σκοτ, Τσαρλς Ντίκενς και Πάτρικ Ζίσκιντ είναι μια πολύ καλή ευκαιρία για να θυμηθούμε τις ρίζες του ιστορικού μυθιστορήματος, αλλά και τις μεταβολές που γνώρισε με την πάροδο των αιώνων. Τι κάνει τον Σκοτ και τον Ντίκενς να εγκαταλείψουν αίφνης την Αγγλία του 19ου αιώνα και να στραφούν στην Ιστορία, ανακινώντας ποικιλοτρόπως διάφορες απόμακρες και μισολησμονημένες μορφές της; Η Ιστορία, είτε για το 19ο αιώνα μιλάμε είτε για τον καιρό μας, είναι πάντα το πρόσχημα. Οπως ο ιστοριογράφος μοιάζει σχεδόν αδύνατον να απαλλαγεί από τα δεσμά του παρόντος όταν ανασυνθέτει μιαν ορισμένη περίοδο, έτσι και ο δημιουργός του ιστορικού μυθιστορήματος οδεύει στο παρελθόν, προκειμένου να ικανοποιήσει αιτήματα και να ανταποκριθεί σε καταστάσεις της εποχής του.



Η τόνωση της εθνικής ταυτότητας



Για την Αγγλία του 19ου αιώνα το κρίσιμο διακύβευμα είναι διπλό: η τόνωση της εθνικής ταυτότητας από τη μια πλευρά, η απώθηση των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης από την άλλη. Συνδεδεμένη με την αντίληψη ότι η μετάδοση και η γνώση της Ιστορίας συμβάλλουν τα μάλα στη σωστή και εύρυθμη αγωγή του πολίτη, η ανάδειξη του εθνικού στοιχείου δεν κρύβει εδώ το ενδιαφέρον της και για άλλες δύο δημόσιες παραμέτρους: την ηθική και τη θρησκεία, που βρίσκουν επίσης φιλόξενη θέση στο ιστορικό μυθιστόρημα, αντλημένες από τα πρότυπα της διδασκαλίας στο σχολείο, όπως και από τα παιδικά ιστορικά βιβλία. Τοποθετημένο ανάμεσα στην αλήθεια της Ιστορίας και στο μύθο της δράσης και των προσώπων του, το ιστορικό μυθιστόρημα δεν φοβάται να επιδείξει το εύρος της εποπτείας του (το πλήθος των πηγών και το μέγεθος του πραγματολογικού του υλικού) και υιοθετεί ως μέθοδο γραφής το ρεαλισμό, που το διευκολύνει να τονίσει μέσα από το άμεσα αναγνωρίσιμο περιβάλλον του τη σημασία μιας πατρίδας έτοιμης να υπερασπιστεί πάση θυσία τις αξίες της.

Από την υπεράσπιση της πατρίδας δεν λείπουν και οι ταξικές μέριμνες ή διευθετήσεις. Οι συγγραφείς του ιστορικού μυθιστορήματος ξέρουν καλά πως στα χρόνια τους η αγγλική φεουδαρχία έχει πεθάνει οριστικά και πως μαζί της έχουν τελειώσει και όσοι δεν εννοούν να συνειδητοποιήσουν το γεγονός και να προσαρμοστούν. Ο Σκοτ το δείχνει αυτό με μεγάλη καθαρότητα στα βιβλία του, δίνοντας ταυτόχρονα ανοιχτά τη μάχη υπέρ του καινούριου λογοτεχνικού είδους το οποίο υπηρετεί: του ιστορικού μυθιστορήματος και της ρεαλιστικής του γλώσσας, που απομακρύνεται με ταχύτητα από τα κοινωνικά και τα αισθητικά στερεότυπα της αριστοκρατίας και του φεουδαλισμού. Παρόμοια κινείται και ο Ντίκενς όταν προβαίνει στη σύγκριση Λονδίνου και Παρισιού, προκειμένου να αποθεώσει το Λονδίνο, στο οποίο η Γαλλική Επανάσταση δεν μπόρεσε να πιάσει τόπο. Ο Ντίκενς καταφεύγει στην Ιστορία όχι για να αποκαταστήσει και να φωτίσει τα γεγονότα, αλλά για να βρει μια βολική κάλυψη (ένα ισχυρό καταπραϋντικό) για το συλλογικό φόβο της κατάργησης των σιδερένιων διαχωριστικών γραμμών ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις.



Η μεταμοντέρνα οπτική



Με το έργο του Ζίσκιντ η Πολίτη περνάει στο σύγχρονο ιστορικό μυθιστόρημα και στη ριζικά διαφορετική οπτική την οποία προαπαιτεί η παραγωγή του. Προσηλωμένος στη βιογραφία μιας ανύπαρκτης προσωπικότητας, γύρω από την οποία συσσωρεύει έναν τεράστιο αριθμό ιστορικών τεκμηρίων και πληροφοριών, ο Ζίσκιντ ακολουθεί μιαν εμφανώς μεταμοντέρνα επιταγή: τα ιστορικά δεδομένα προσαρμόζονται στις μυθιστοριογραφικές ανάγκες του, ενώ η κατανόηση της ιστορικής πραγματικότητας εξαρτάται από τη δέσμη ερμηνειών στην οποία την υποβάλλει επί τη βάσει μιας καθαρώς σημερινής σκοπιάς. Θα είχε ενδιαφέρον αν η Πολίτη έβαζε στο τραπέζι της συζήτησης και άλλα σύγχρονα παραδείγματα ιστορικού μυθιστορήματος, καθώς κι αν επεξεργαζόταν περαιτέρω τις καίριες εισαγωγικές παρατηρήσεις της για τις διαφορές που παρουσιάζει το είδος κατά τη μετάβασή του από το 19ο αιώνα στα χρόνια μας.

Οπως σημειώνει στον πρόλογό της η Πολίτη, αντί για τη συναισθηματική φόρτιση του παρελθόντος, την οποία προωθεί σταθερά και με επιμονή ο 19ος αιώνας, το ιστορικό μυθιστόρημα των ημερών μας ταυτίζεται με μια «πρακτική εμπορικής εκμετάλλευσης» της Ιστορίας, που συνεπάγεται και μιαν «ασυνεχή, αποσπασματική αίσθηση του χρόνου». Θα μπορούσαμε να ανοίξουμε παρατεταμένη κουβέντα πάνω σε μια τέτοια διαπίστωση και να δοκιμάσουμε την ισχύ της σε μια μεγάλη σειρά σύγχρονων (ελληνικών και ξένων) ιστορικών μυθιστορημάτων. Η κουβέντα αυτή δεν είναι, ωστόσο, της παρούσης, όπως δεν είναι αυτός και ο σκοπός των δοκιμίων της Πολίτη για το ιστορικό μυθιστόρημα. Στόχος της δουλειάς της είναι να μας βοηθήσει να συλλάβουμε τις πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές και καλλιτεχνικές συνθήκες υπό τις οποίες γεννιέται και μεγαλώνει το είδος, σε συνάρτηση με τον τρόπο της ιδεολογικής του λειτουργίας, όταν αναλαμβάνει να θεραπεύσει φοβίες βαθιά εγκαταστημένες στη συνείδηση όχι μόνο της κοινωνίας, αλλά και των ατόμων. Και από αυτή την άποψη, το βιβλίο της είναι όχι μόνον ένας πολύ χρήσιμος φιλολογικός οδηγός, αλλά και μια προχωρημένη ερμηνευτική προσπάθεια, που προσεγγίζει το λογοτεχνικό κείμενο ως ευανάγνωστο προϊόν του τόπου και της εποχής του, αλλά και ως αυθύπαρκτο, αυτόνομο οργανισμό με τις δικές του, εντελώς ανεξάρτητες προδιαγραφές και προϋποθέσεις.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 28/05/2004