Στα όρια της γραφής

"Κάθε λογοτεχνικό "κίνημα" επαναδιαπραγαματεύεται, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, τα όρια του ίδιου του λογοτεχνικού συστήματος ως θεσμού, καθώς και τα αισθητικά και ιδεολογικά όρια των Ειδών που το απαρτίζουν. Η διαπραγμάτευση αυτή ανάμεσα στο νέο και το παλιό προϋποθέτει και αυτή την υιοθέτηση ενός μοντέλου Ιστορίας πάνω στο οποίο το νέο κίνημα αρθρώνει το Λόγο της απόκλισης και της διαφοράς του από το προηγούμενο κίνημα, ή της ρήξης του με αυτό. Με άλλα λόγια, κάθε νέο "κίνημα" έχει συνείδηση του γεγονότος ότι μεταβάλλει τη θεσμοποιημένη, παγιωμένη κατάσταση και δίνει μια νέα ώθηση στο λογοτεχνικό και ειδολογικό σύστημα.

Στις μελέτες του βιβλίου, που καλύπτουν ένα χρονικό διάστημα έρευνας από το 1969 έως σήμερα, υιοθετείται συνειδητά το «καταστροφικό» μοντέλο πάνω στο οποίο θεμελιώνεται συνειδητά και η συγγραφική πρακτική των τριών νεοτεριστών συγγρααφέων που κυρίως εξετάζονται. Συγκεκριμένα, των Τζόυς, Μπέκετ και Κάφκα, οι οποίοι συστηματικά ανέτρεψαν την παραδοσιακή λογοτεχνική «τάξη πραγμάτων», πρόβαλαν την οντολογική αυτοτέλεια της μυθοπλασίας και οδήγησαν τη λογοτεχνική γραφή στα ακρότατα όριά της.

Από τον πρόλογο της Τζίνας Πολίτη






ΚΡΙΤΙΚΗ



Στα όρια της γραφής: οκτώ πυκνές μελέτες σε έναν σεμνό, καλαίσθητο τόμο. Δημοσιεύθηκαν χωριστά από το 1969 ώς σήμερα· ακριβώς 30 χρόνια. Σε μορφή βιβλίου, τα δοκίμια παίρνουν μια νέα διάσταση, συνθέτουν ένα νέο μεθοδολογικό μήνυμα. Ορισμένα, αρχικά στην αγγλική, μεταφράστηκαν εδώ από τη συγγραφέα, η οποία μετέφρασε και όλα τα λογοτεχνικά και φιλοσοφικά κείμενα που παραθέτει. Δείγμα εντυπωσιακής μετάφρασης Το κοράκι του Πόε, το οποίο έχει αποδοθεί με εσωτερική ομοιοκαταληξία. Όπως δείγματα εντυπωσιακής δικής της γραφής έχουμε όταν μιμείται το ύφος των πεζογράφων που μελετά, π.χ. του Joyce.

Ένα πρώτο σημείο που συναρπάζει είναι ότι, συνομιλώντας με τα οκτώ κείμενα της Τζίνας Πολίτη, ακολουθούμε τη διαδρομή της και γινόμαστε μάρτυρες μιας αέναης συσσώρευσης διακειμένων που συνθέτουν τη διαρκώς αυξανόμενη πολυφωνία του λόγου της. Πίσω από κάθε προσωπική της συζήτηση με το λογοτεχνικό κείμενο βρίσκονται οι φωνές φιλοσόφων που ασχολήθηκαν με τη φύση και τη θέση της λογοτεχνίας.

Παρακολουθούμε έναν συνεχή διάλογο με τη θεωρία, είτε αυτή προέρχεται από τους ίδιους τους λογοτέχνες είτε από θεωρητικούς και φιλοσόφους. Ακούμε ακατάπαυστα τις φωνές τριών συνομιλητών: της λογοτεχνίας, της θεωρίας και της πραγματικότητας της ερευνήτριας, η οποία πηγάζει από τις γνώσεις της για τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία, την κοινωνία. Από αυτή τη συνομιλία αναδύεται μια νέα θεωρία της ανάγνωσης, η οποία έχει κύριο στόχο να ενεργοποιήσει την παιδεία του αναγνώστη. Αν και ομότιμη καθηγήτρια, η Τζίνα Πολίτη παραμένει δασκάλα.

Δεν θα ήθελα ωστόσο να δημιουργήσω την εντύπωση ότι το βιβλίο της Πολίτη είναι αμιγώς θεωρητικό και ότι επιπλέον αγνοεί τα κείμενα. Σε κάθε σελίδα του η λογοτεχνία γεννά τη θεωρία ή και την εγκιβωτίζει. Το συνεχές πηγαινέλα ανάμεσα στη λογοτεχνία και στη θεωρία την οδηγεί σε πρωτότυπες ερμηνείες των τριών ­και όχι μόνο­ συγγραφέων.

Κάτω από τον τίτλο Όχι (όχι Εγώ) η Πολίτη συνδέει τρία διαφορετικά κείμενα: το Ευαγγέλιο, και συγκεκριμένα τη δραματική στιγμή που ο Πέτρος αρνείται τον Ιησού, το διήγημα του Κάφκα Η κρίση και το μονόπρακτο του Μπέκετ Όχι Εγώ, που δίνει το όνομά του στον τίτλο του κεφαλαίου. Αποδεικνύει ότι το υποκείμενο αναγκάζεται να αναγνωρίσει τον εαυτό του ως αντικείμενο, εφόσον υπάρχει «υποταγή του υποκειμένου στο Λόγο και στο Νόμο του Πατρός». Δεν πρόκειται εδώ για απλή διαπίστωση ομοιοτήτων και αφήγηση τυχόν παρεμβάσεων και επιδράσεων, αλλά για ουσιαστική συγκριτική φιλολογία, όπου το ένα κείμενο συμβάλλει στην ερμηνεία του άλλου, η ερμηνεία του ενός γίνεται διακείμενο, σκηνή αναπαράστασης, της ερμηνείας του άλλου.

Διακρίνω τρία είδη θεωρητικού προβληματισμού που κινούνται μέσα στα όρια της γραφής της Πολίτη και συνθέτουν μια ολοκληρωμένη θεωρία της λογοτεχνίας. Μέσα από τα οκτώ κεφάλαια αναδύεται μια ποιητική του χώρου, η οποία παραπέμπει στον κύριο άξονα της θεωρίας, την ετερότητα, και αυτή με τη σειρά της σε ποιητική της σιωπής και στο φαινομενικά αντίθετό της, την ποιητική του λόγου.

Στην καθημερινή γλώσσα, όπως και στη λογοτεχνία, η ορολογία του χώρου περιγράφει τον εξωτερικό κόσμο, αλλά και σημαντικές έννοιες κοινωνικών, οικονομικών και άλλων θεσμών. Η στροφή «από το περιέχον στο ρέον» έχει πρότυπο το χρήμα και την πληροφόρηση, καθώς και τις νέες συνθήκες που προκύπτουν από την περιπλανώμενη εργατική δύναμη, μια άλλη μορφή μετανάστευσης που οδηγεί σε κύματα αστέγων. Η σχέση με τον χώρο ενεργοποιείται: άλλος χώρος (μετανάστες), μη χώρος (άστεγοι). Αυτή η ροή στη σύγχρονη κοινωνία και λογοτεχνία, αλλά και η ροή του «άυλου χρήματος» στο χρηματιστήριο βρίσκονται προφητικά στην Αγρυπνία του Φίννεγκαν.

Η ετερότητα εμφανίζεται ως ανατρεπτική έννοια, όπως στον πλατωνικό Θεαίτητο. Στο μυθιστόρημα ο έτερος ­ο αφηγητής που, ενώ μένει έξω από τον μύθο, διεισδύει στα έγκατα του ήρωα, ιδιοποιείται τις σκέψεις του και στη συνέχεια αποφασίζει ποιες πληροφορίες θα μεταδώσει στον αναγνώστη­ χάνει τώρα πια την ετερότητά του. Οι αντιθέσεις που ήταν η βάση και η θέση του μυθιστορήματος ­εντός/εκτός, εγώ/κόσμος­ δεν ισχύουν, ενώ η μίμηση στο μυθιστόρημα αντικαθίσταται από την κειμενικότητα.

Στο διήγημα Η κρίση ο Κάφκα παρουσιάζει την ιστορία του ασώτου από σύγχρονη οπτική. Αυτό οδηγεί τη συγγραφέα σε μια μεταμοντέρνα, μεταψυχαναλυτική ανάγνωση όχι από την πλευρά του νόμου, όπως στην Καινή Διαθήκη, αλλά με άξονα τη σχέση του εαυτού με το έτερον που απωθούμε ή καταστρέφουμε. Ο Πατέρας, καθώς είναι ο «κάτοχος της γραφής», γράφει το αφήγημα και εμφανίζει τον γιο ως μυθιστορηματικό ήρωα. Το βλέμμα του Πατέρα δημιουργεί την υπο-κειμενικότητα του γιου, τον υποχρεώνει να βλέπει τον εαυτό του ως άλλο και τον οδηγεί στο σημείο να αμφισβητεί την αυτόνομη ύπαρξή του.

Όπως μας θυμίζει η συγγραφέας, κύρια πηγή της φιλοσοφίας της λογοτεχνίας είναι η γλώσσα. Μια προσεκτική ανάγνωση του νέου βιβλίου της καταδεικνύει τη σχεδόν υπερφυσική δύναμη της γλώσσας ακόμη και, ή κυρίως, μέσα στη σιωπή ή αυτοαναίρεσή της. Γίνεται προφανές ότι η γλώσσα δεν εκφράζει απλώς· δημιουργεί, γράφει, μιλάει, και σε ένα παραλήρημα δημιουργίας ανοίγει τον λάκκο της ή την άβυσσο στην οποία μόνο εκείνη μπορεί να κινηθεί. Πεθαίνει και ο θάνατός της προκαλεί μια πραγματική ανάσταση της λογοτεχνίας. «Το υπαρξιακό πρόβλημα τίθεται τώρα ως γλωσσικό πρόβλημα: "Να μιλάς ή να μη μιλάς, ιδού το ερώτημα". Το να μιλάς σημαίνει τον εγκλεισμό στην εκκωφαντική οχλοβοή της φυλακής της γλώσσας».

Η συγγραφέας μελετά συγχρόνως την τύχη του λόγου και την τύχη της σιωπής. Η σιωπή δεν διατηρεί την ετερότητά της, γιατί κρύβεται μέσα στον λόγο, απορροφάται από τον λόγο. Και ενώ σύμφωνα με τον Μπαχτίν καμιά φωνή (ή, σύμφωνα με τον Λακάν, κανένα εγώ) δεν είναι αμιγής άλλων φωνών (ή άλλων εγώ), στον Μπέκετ, όπως συμπεραίνει η Πολίτη, «το υποκείμενο επικαλείται τη σιωπή μόνο και μόνο με την ελπίδα πως αυτή θα οδηγήσει αναγκαστικά στην κατασίγαση άλλων φωνών».

Μέσα στα Όρια της γραφής η λογοτεχνία εμφανίζεται σαν υφαντό λογοτεχνικών μορφών και πολιτισμικών εικόνων. Και ενώ «στο Όχι Εγώ το στόμα μιας ηθοποιού υποδύεται το Στόμα το οποίο αφηγείται την ιστορία κάποιου άλλου στόματος», το μολύβι της Τζίνας Πολίτη τρέχει πάνω στο χαρτί, υποδύεται την ευρωπαϊκή διάσταση της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας· το κείμενό της γίνεται η Ευρώπη πάνω στην πλάτη του ταύρου-Διός που διασχίζει τον χώρο και τον χρόνο, ενώ ταυτόχρονα αποδομεί και ανασυνθέτει τον χώρο, τον λόγο και το εγώ.

Ζωή Σαμαρά, ΤΟ ΒΗΜΑ, 19-12-1999