Το μυθολογικό κενό

«Κάθε μυθολογική θεώρηση ενός ζητήματος δημιουργεί στο μυαλό μας ένα κενό: στη θέση της γνώσης έρχεται να εισχωρήσει ένα ασαφές μόρφωμα που την αντικαθιστά· πιστεύουμε ότι συλλάβαμε το ζήτημα, αλλά τελικά στην ουσία παραιτούμαστε από την πλήρη κατανόησή του. Την υποκαθιστούμε από ένα ιδιότυπο μείγμα γνώσης και συναισθήματος, και το τελικό προϊόν αποβαίνει εξαιρετικά πιο οικείο, πιο τρυφερό, ακριβώς επειδή συνδέεται με το δικόμ μας εγώ· εκεί έγκειται η υποκειμενικότητα, και αυτή ακριβώς είναι που το κάνει πιστευτό: κάτι σαν ρίγος μας διαπερνά, που μας πείθει ότι δεν μπορεί, έτσι πρέπει να είναι τα πράγματα.»





ΚΡΙΤΙΚΗ



Τι ακριβώς σημαίνει μυθολογικό κενό και με ποιον τρόπο μπορεί να εξυπηρετήσει ένας τέτοιος τίτλος μια συναγωγή ιστοριογραφικών κατά βάση δοκιμίων, που καταπιάνονται με πλήθος θέματα (από τον Φαλμεράιερ, τον Ρήγα και τον Σολωμό μέχρι τα ποικίλα φανερώματα του λαϊκού πολιτισμού, αλλά και τον οριενταλισμό, το ρομαντισμό ή το Διαφωτισμό), χωρίς να σπεύδουν ποτέ να εξαντλήσουν το αντικείμενό τους, ξεμπερδεύοντας μια και καλή μαζί του; Νομίζω πως έχουμε κάνει κιόλας την αρχή. Ο Αλέξης Πολίτης αποφεύγει ως εκ πεποιθήσεως τα πάγια και αναγωγικά ερμηνευτικά σχήματα επειδή σκοπός του στις περισσότερες περιπτώσεις είναι να συλλάβει τα διανοητικά ή τα καλλιτεχνικά φαινόμενα στην ιδεολογική τους λειτουργία και εκδήλωση, την ώρα, με άλλα λόγια, που δημιουργούν μια ζωτική (και, εννοείται, ιδιαίτερα κρίσιμη) παραμόρφωση για τους παρατηρητές τους. Και η παραμόρφωση, βέβαια, αυτή μόνο τυχαία και συγκυριακή δεν είναι -τόσο για τους παρατηρητές όσο και για τα παρατηρούμενα. Ο Πολίτης ψάχνει καθώς ξεδιπλώνει την ιστορία του νέου ελληνισμού τις ρίζες των ιδεολογικών του παραγνωρίσεων, για να αποκαλύψει όχι μόνο τους μύθους τους, αλλά και τις ανάγκες, οι οποίες εκάστοτε τους τροφοδοτούν και τους στηρίζουν. Δουλειά, προφανώς, κάθε άλλο παρά εύκολη ή αυτονόητη, μια και, όπως πολύ χαρακτηριστικά γράφει ο ίδιος, είτε στο παρελθόν αναφέρεται είτε στο ίδιο το παρόν, ο μύθος ριζώνει γερά μέσα μας, καθώς εδράζεται σε μια συμβολική και βιωματική ανάγνωση της ζωής, σε μια ποιητική, αναλογική πρόσληψη της πραγματικότητας. Και δεν πρόκειται μόνο γι' αυτό, αλλά και για τις πηγές σχηματισμού του μύθου. Είναι άραγε, αναρωτιέται εύλογα ο Πολίτης, η διάδοση που προκαλεί τη μυθοποίηση ή η μυθοποίηση που φέρνει τη διάδοση;



Εξιδανικευμένες εικόνες

Διάδοση και μυθοποίηση συνιστούν κατά κανόνα ζεύγος, αποφαίνεται ο συγγραφέας και με βάση αυτή την αφετηρία προχωρεί στην επεξεργασία του υλικού του: από το Για ιδέ καιρόν που διέλεξεν ο Χάρος να με πάρει, το ποιημάτιο που υποτίθεται ότι ξεστόμισε ο Αθανάσιος Διάκος την ώρα του μαρτυρικού θανάτου του, το Φεγγαράκι μου λαμπρό... και τη γοητευτική παραμυθία του Κρυφού Σχολειού ή τους εξιδανικευμένους στην κοινή συνείδηση αρματολούς και κλέφτες ώς την αληθινή καταγωγή των ελληνικών ονομάτων και τους ατέλειωτους καβγάδες του 19ου αιώνα γύρω από τις θέσεις του Φαλμεράιερ για τη φυλετική ταυτότητα των Ελλήνων. Κι όταν, όμως, ο Πολίτης εγκαταλείπει την περιοχή του ιστορικού μύθου, για να περάσει στα επάλληλα πολιτισμικά στρώματα των δημοτικών παραμυθιών, μέσω των συστημάτων στα οποία μοιράζονται τα οργανικά τους μοτίβα, στο απώτατο σημασιακό παρελθόν φράσεων, όπως το πολύχρηστο Από την πόλη έρχομαι και στην κορφή κανέλα ή στο περίπλοκο όσο και χαώδες σύμπαν των λαϊκών δοξασιών, ο τρόπος παραγωγής του μύθου παραμένει στο κέντρο του στοχασμού του. Όπως οι πρώιμοι αρχαϊκοί ζωγράφοι έσπευδαν να καλύψουν ολόκληρη την επιφάνεια του αγγείου τους από το φόβο μήπως δείξει άδειο κάποιο σημείο της, έτσι και ο λαϊκός πολιτισμός, που δεν διαθέτει εκ των πραγμάτων μια ενιαία εικόνα για τη ζωή και τον κόσμο, βιάζεται να γεμίσει με απειράριθμες δεισιδαιμονίες τα κενά του. Ο φόβος του κενού (το horror vacui των αρχαίων αγγειογράφων) παράγει πάραυτα μύθο και η αξία του μύθου ανιχνεύεται, προφανώς, στην τονωτική ένεση της παρηγορίας του.

Και από το μύθο, επιστροφή στην αποκωδικοποίησή του, την οποία ο Πολίτης εφαρμόζει (αξίζει τον κόπο να το σημειώσουμε) και στις καθαρώς φιλολογικές αναφορές του: από την έννοια της εθνικής λογοτεχνίας, που προηγείται κάποιες εκατονταετίες της εθνικής συνείδησης και θεμελιώνεται στο μηχανισμό ανύψωσης ορισμένων τοπικών διαλέκτων σε θεμελιώδες λογοτεχνικό ιδίωμα, και τα ελληνικά επαναστατικά θούρια, τα οποία στα χρόνια τους ήταν (περιέργως πώς) δημοφιλή και μεταξύ των Τούρκων, ώς το αρχαίο κλασικό ιδεώδες των Γερμανών βυζαντινολόγων και τη μορφή της Ελλάδας στο Θούριο του Ρήγα Ως πότε παλικάρια. Έχουμε και εδώ να κάνουμε, όπως το υπογραμμίζει ο Πολίτης στα Επιλεγόμενά του, με μια μάχη κατά του μύθου και του κενού, το οποίο εγκαθίσταται τεχνηέντως, αλλά λίαν αποτελεσματικά στη νόησή μας: στη θέση της γνώσης έρχεται να εισχωρήσει ένα ασαφές μόρφωμα που την αντικαθιστά· πιστεύουμε ότι συλλάβαμε το ζήτημα, αλλά τελικά στην ουσία παραιτούμαστε από την πλήρη κατανόησή του.



Η διαπάλη Διαφωτισμού και Ρομαντισμού

Περιττό, φαντάζομαι, να πως πως τα κείμενα του Πολίτη κινούνται, σύμφωνα άλλωστε και με τη δική του δημόσια ομολογία, στη γραμμή του Διαφωτισμού και της ιστορικής διαπάλης του, ιδίως σε ό,τι αφορά τα νεολληνικά δεδομένα, με τη μυθολογία και τις ποικιλόμορφες ιδεολογικές παραναγνώσεις του ρομαντισμού. Και θέλω να υπογραμμίσω εδώ την παρρησία με την οποία διαβάζει και αποδέχεται ο συγγραφέας το έργο του Isaiah Berlin Οι ρίζες του ρομαντισμού, όπου και η θέση ότι η ρομαντική κοσμοθεωρία και κοσμοαντίληψη συνεχίζονται αμείωτες ώς τις ημέρες μας. Ο Πολίτης ξέρει πολύ καλά πως η ακλόνητη πεποίθηση για την απόκτηση της γνώσης έχει μετατραπεί κυριολεκτικά σε τρίμμα στην εποχή μας και αναγνωρίζει στον Μπερλίν την επισήμανση της μείζονος αυτής οφειλής μας στους ρομαντικούς. Εξακολουθεί, ωστόσο, να πιστεύει (και προσωπικά συμμερίζομαι την πίστη του τα μάλα) πως ο αγώνας για την απομάκρυνση του μύθου, που προϋποθέτει την κατάφαση στη δυνατότητα της γνώσης, μπορεί να αναλάβει άφοβα τις υποχρεώσεις του και να υπερασπιστεί χωρίς δισταγμούς τη σημασία και το βάρος του - κυρίως ως αγώνας κατά του ψευδεπίγραφου συναισθήματος και της απατηλής (σαρωτικής στις αφαιρέσεις και τις υπεξαιρέσεις της) οικειότητας.

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 04/05/2001