Παράθυρα

Ο Ζαν-Μπερτράν Πονταλίς (Βραβείο Μεντισίς για το δοκίμιο, 2006) είναι σίγουρα πιο διάσημος ως ψυχαναλυτής από ό,τι ως συγγραφέας. Πολλοί αναγνώστες του νόμιζαν μάλιστα ότι πρόκειται για δυο διαφορετικά πρόσωπα με κοινό επώνυμο, τόσο πολύ δυσκολεύονταν να ταυτίσουν τον συγγραφέα του Λεξιλογίου της Ψυχανάλυσης με τον συγγραφέα των έξοχων λογοτεχνικών βιβλίων.

Τα Παράθυρα είναι ένα βιβλίο που συνδυάζει το χάρισμα της ψυχαναλυτικής ματιάς με το χάρισμα της αληθινής γραφής. Εμπιστεύεται την «ονειρευόμενη σκέψη» περισσότερο από ό,τι τον κυριαρχημένο λόγο. Ξεκινάει με έναν ύμνο για τα παράθυρα, που ανοίγονται στα μακρινά ή στα αόρατα, και ολοκληρώνεται με έναν ύμνο για τα ξέφωτα, αυτά τα ανοίγματα που μένουν κάποτε για καιρό στην αφάνεια.

Σκέψεις, στιγμές και συναντήσεις έρχονται στην επιφάνεια με τη μορφή εικόνων από όνειρα, λέξεων από το ψυχαναλυτικό ντιβάνι, φράσεων που εντυπώθηκαν από κάποιο βιβλίο. Μικρές ιστορίες, οι οποίες μοιάζουν με μικρά μυθιστορήματα: Η γηραιά κυρία που έχασε τη μνήμη της αλλά διατηρεί το φωτεινό της βλέμμα, ο άνθρωπος που θύμωνε με τα όργανά του, η κοιμωμένη και αυτός που υποφέρει από αϋπνίες, τα παιχνιδιάρικα παιδιά και τα γηραιά λυπημένα παιδιά, ένα κακόμοιρο λουλουδάκι που λεγόταν Νάρκισσος, ένας σπουδαίος εμπνευσμένος άνθρωπος που λεγόταν Φρόυντ.

Κριτική:

Η άλλη πλευρά του ντιβανιού

Ο ψυχίατρος είναι αυτός που πρέπει να «ακούει», λέει ο Ζ. Μπ. Πονταλίς. Να αφουγκράζεται δίχως έτοιμα σχήματα τον «ασθενή», να παρακολουθεί τη ροή του λόγου του- είτε στο ντιβάνι, είτε (γιατί όχι;) έχοντάς τον απέναντί του, «πρόσωπο με πρόσωπο»

ΟΧΙ, Ο ΑΣΘΕΝΗΣ ΔΕΝ ΥΠΟΧΡΕΟΥΤΑΙ ΝΑ ΜΠΕΙ ΣΤΑ ΑΣΦΥΚΤΙΚΑ
ΕΤΟΙΜΑΤΖΗΔΙΚΑ ΚΑΛΟΥΠΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ· Ο ΨΥΧΙΑΤΡΟΣ
ΕΙΝΑΙ ΑΥΤΟΣ ΠΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΤΟΝ ΑΦΟΥΓΚΡΑΖΕΤΑΙ
ΔΙΧΩΣ ΕΤΟΙΜΑ ΣΧΗΜΑΤΑ. ΑΥΤΑ ΚΙ ΑΛΛΑ ΠΟΛΛΑ ΣΟΦΑ ΚΑΙ
ΑΝΑΛΑΦΡΑ ΣΚΕΠΤΕΤΑΙ Ο ΔΙΑΣΗΜΟΣ ΓΑΛΛΟΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΗΣ
ΠΟΝΤΑΛΙΣ, ΑΝΟΙΓΟΝΤΑΣ ΜΑΣ ΕΝΑ ΠΑΡΑΘΥΡΟ ΣΤΟΥΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΥΣ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΑΜΦΙΒΟΛΙΕΣ ΤΟΥ.

Όπως πιστοποιεί και η εν Ελλάδι υποδοχή των έργων του Αμερικανού Ίρβιν Γιάλομ, όταν ένας ψυχίατρος-ψυχαναλυτής ξανοίγεται στα πελάγη τής εν γένει γραφής, της λογοτεχνίας, το αποτέλεσμα μπορεί να είναι επιτυχές. Ο Γάλλος ψυχαναλυτής Πονταλίς, γνωστός και καταξιωμένος εν πολλοίς χάρη στο ογκώδες (και μνημειώδες) λεξικό που συνέγραψε με τον Λαπλάνς (έχει εκδοθεί στα ελληνικά), δεν κάνει ακριβώς το ίδιο με τον Γιάλομ. Με το βιβλιαράκι του Παράθυρα, που είχε την τύχη να μεταφραστεί με ακρίβεια, γλαφυρότητα και ευαισθησία από την Εύα Καραϊτίδη, μας δίνει «φλασιές»: συμπυκνωμένους στοχασμούς πάνω στη δουλειά του, την εμπειρία του, τη ζωή του, τη ζωή γενικά.

Αμφισβητήσεις

Γραμμένα- ή πάντως εκδιδόμεναόταν ο συγγραφέας πλησιάζει πλέον τα ογδόντα του, τα κειμενάκια αυτά δεν έχουν τίποτα το γεροντίστικο: είναι ώριμα, σοφά, αλλά και ανάλαφρα, σχεδόν νεανικά. Συγχρόνως, δεν εμπίπτουν σε καμιά συγκεκριμένη κατηγορία: ούτε ποιήματα, παρά την έκδηλη ποιητικότητά τους, ούτε επιστημονικά δοκίμια, ούτε αναμνήσεις, αποτελούν ένα είδος πολύ προσωπικής γραφής. Προϊόν πολύχρονης ώσμωσης στον χώρο της ψυχαναλυτικής θεωρίας και πρακτικής, αποστασιοποιούνται από την ίδια την ψυχανάλυση και τους ψυχαναλυτές, χωρίς να κρύβουν μιαν απέραντη εκτίμηση στον Φρόυντ και το έργο του. Ο συγγραφέας είναι σαν να κάνει ένα μικρό αλλά σημαντικό βήμα πίσω, αποστασιοποιούμενος και προσφέροντας στον αναγνώστη (ειδικό και μη) διάφορα πρίσματα θέασης του διαβόητου ντιβανιού: όχι μόνον του «ασθενούς», αλλά και αυτού που κάθεται αόρατος, ταμπουρωμένος στην πολυθρόνα της γνώσης και της εξουσίας.
Πράγματι, ο Πονταλίς δεν εστιάζει μόνον στον ασθενή ή μάλλον σε κατά καιρούς περιπτώσεις που του έλαχαν και τον ενέπνευσαν, αλλά προβαίνει σε μιαν ενδοσκόπηση: παράθυρα στον ίδιο του τον εαυτό, στους προβληματισμούς και τις αμφιβολίες του. Ναι, αυτές οι τόσο γόνιμες και φρέσκιες αμφισβητήσεις, αυτό το αέναο ψάξιμο είναι που κυρίως αποτυπώνεται στις διακόσιες τόσες σελίδες του πυκνού βιβλίου. Δεν χαρίζεται σε κανένα- και πάντως όχι στο σινάφι του, όταν π.χ. περιγράφει με άφθονη ειρωνεία τα ψυχαναλυτικά συνέδρια σαν εμποροπανήγυρη, σαν δημόσια συλλογική αυτοεπιβεβαίωση. (Πράγμα που ισχύει για τον ακαδημαϊκό χώρο εν γένει). Αλλά δεν περιορίζεται σε αυτήν την κοινωνική κριτική. Προβαίνει, στιγμές στιγμές, σε μια σαφή υπονόμευση και καταδίκη της τάσης δογματοποίησης του φροϋδισμού: όχι, ο ασθενής δεν υποχρεούται να μπει στα ασφυκτικά ετοιματζήδικα καλούπια της ψυχανάλυσης, ο ψυχίατρος είναι αυτός που πρέπει να ακούει. Να αφουγκράζεται δίχως έτοιμα σχήματα τον «ασθενή», να παρακολουθεί τη ροή του λόγου τουείτε στο ντιβάνι, είτε (γιατί όχι;) έχοντάς τον απέναντί του, «πρόσωπο με πρόσωπο», πράγμα κατά τον Πονταλίς εντελώς θεμιτό.

Σεβασμός

Δεν αντέχω τον πειρασμό να αναφερθώ εδώ στον εξής παραλληλισμό: Διάβαζα το βιβλίο γύρω στις 21 Απριλίου και έτυχε να το πάρω παραμάσχαλα σε ένα συνέδριο περί δικτατορίας. Εκεί, ένας συγκεκριμένος ομιλητής μού έδωσε την αίσθηση ότι η χούντα, τα ιστορικά συμβάντα εν γένει, υπάρχουν για να υπηρετούν τα μαρξιστικά σχήματα και όχι, αντιστρόφως, ότι τα μαρξιστικά εργαλεία χρησιμοποιούνται για να ερμηνεύσουν τα πράγματα, την ιστορία. Κάτι ανάλογο συμβαίνει, θαρρώ, με την ψυχανάλυση και με μερικούς δογματικούς φροϋδιστές: οι ασθενείς παρελαύνουν στο ντιβάνι ως διαδοχικές εκδηλώσεις-αποτυπώσειςεπιβεβαιώσεις ενός άκαμπτου νοητικού κατασκευάσματος. Ο Πονταλίς αντιθέτως είναι ανοιχτός στους ασθενείς του, τους συμπαθεί, τους αγαπάει και δεν το κρύβει: σέβεται την ιδιαιτερότητά τους και αναγνωρίζει ότι αυτοί τον δίδαξαν πολλά. Υποκύπτω όμως εδώ και σε έναν άλλο πειρασμό. Ο νους μου τρέχει στον αγαπητό φίλο Γιάννη Τριανταφύλλου, ψυχίατρο-ψυχαναλυτή, που έφυγε πρόωρα πριν από λίγους μήνες. Τον θυμάμαι, χρόνια τώρα, να φτάνει σπίτι μου για φαΐ τελευταίος, έντεκα περασμένες, κουρασμένος και κεφάτος, έπειτα από δέκα απανωτές συνεδρίες. Και, φουριόζος και γεμάτος, να μας γεμίζει, μεταφέροντάς μας με ζωντάνια τις εμπειρίες της ημέρας του. Πρόφτασε άραγε να διαβάσει το βιβλίο; Είμαι σίγουρος ότι θα του είχε μιλήσει, ότι ήταν στο ίδιο μήκος κύματος με τον συγγραφέα.

ΔΙΑΧΕΙΡΙΖΟΜΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ ΜΟΥ

Διαχειρίζομαι τον προϋπολογισμό μου, διαχειρίζομαι τον χρόνο μου, την ενέργειά μου, διαχειρίζομαι το άγχος μου, κι ακόμα- το άκρον άωτον!- διαχειρίζομαι τα πάθη μου... Να που το εμπορικό λεξιλόγιο καταλαμβάνει ό,τι πιο βαθύ, ό,τι πιο σκοτεινό υπάρχει μέσα μας.

Ο ΠΟΙΗΤΙΚΟΣ ΟΙΣΤΡΟΣ ΣΜΙΓΕΙ ΚΑΙ ΣΜΙΛΕΥΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟΝ ΣΤΟΧΑΣΜΟ

Λέξεις, εκφράσεις, διατυπώσεις, ατάκες, μικροπληροφορίες.
Σταχυολογώ από τον Πονταλίς: Το ιστορικό της λέξης «κατάθλιψη», που στη γαλλική της εκδοχή (depression)
εμπλουτίζεται μέσα σε δυο αιώνες, και καταλήγει να χρησιμοποιείται από τη γεωλογία, μετεωρολογία, την οικονομία και, βεβαίως, την ψυχιατρική. Η τυραννία της αυτοπαρατήρησηςαυτοεπιτήρησης, που ενίοτε γεννιέται από τη μοναξιά. Η ταλαιπωρία της συνεχούςψυχαναγκαστικής αναζήτησης νοήματος. Ή ότι τα όνειρά μας είναι εφευρετικά, πονηρά, περιπετειώδη διότι είναι «σκέψη που δεν ξέρει ότι σκέφτεται» και ότι ο ύπνος δεν είναι χασομέρι, κλεμμένη ζωή. Ή ότι οι ψυχαναλυόμενοι άλλοτε υποτάσσονται για να γίνουν αρεστοί, «καλοί μαθητές», άλλες φορές όμως επιδίδονται σε μιαν ενδιαφέρουσα ανυπακοή-δολιοφθορά. Ή, τέλος, ότι για την ψυχή δεν υπάρχει ανάπαυλα. Αυτά και άλλα πολλά συγκράτησα.
Υπάρχουν λογοτέχνες με ψυχαναλυτική παιδεία και ψυχαναλυτές με συγγραφική φλέβα. Ο Πονταλίς γράφει υπέροχα διότι γνωρίζει το περιορισμένον της γλώσσας, είναι εύστροφος γιατί έχει ζήσει από κοντά, στο πετσί του ίδιου και των ασθενών του, τα όρια της σκέψης. Στις σελίδες αυτές, ο ποιητικός οίστρος σμίγει και σμιλεύεται με τον στοχασμό. Δίχως καμία έπαρση: ευφυΐα της ταπεινότητας, ταπεινότητα της ευφυΐας. Στα παράθυραφιλιστρίνια-χαραμάδες του ο Πονταλίς συναντιέται με τον Σωκράτη σε ένα ωραίο ξέφωτο.

Βασίλης Πεσμαζόγλου, Τα Νέα, 28/7/2007

Το βιβλίο αυτό είναι ένα λεξιλόγιο προσωπικών βιωμάτων, και προσκαλεί τον κάθε αναγνώστη να συντάξει το δικό του.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Ζαν Μπερτράν Πονταλίς, κορυφαίος Γάλλος ψυχαναλυτής με λογοτεχνικό έργο, στα σύντομα κείμενα που περιλαμβάνονται στα «Παράθυρα» μάς δίνει μια σειρά από πορτρέτα του κόσμου και πορτρέτα του εαυτού, επισφραγίζοντας τη σχέση της γραφής με την ψυχανάλυση. Επιπλέον, μιλώντας με άμεσο και προσωπικό τόνο για τα πράγματα, τις έννοιες, τον κόσμο και τον άλλον, προβάλλει τις μη ορατές τους όψεις, δίνοντας «μορφή στο άμορφο, βάση στο ευμετάβλητο, ζωή στο άψυχο».

Ο συγγραφέας, με παιγνιώδη διάθεση, «στήνει» ένα «λεξιλόγιο προσωπικών βιωμάτων» εν είδει ημερολογίου, προσφέροντας την προσωπική του οπτική, αντλημένη από την εμπειρία του, σε σχέση με κάποιες κοινόχρηστες φράσεις και λέξεις -ενίοτε αρνητικά φορτισμένες- στο πλαίσιο που αυτές εμφανίζονται κατά τις συναντήσεις του με τυχαία πρόσωπα ή με τους αναλυομένους του, προκαλώντας πλήθος απρόοπτων αλλά άκρως διαφωτιστικών συνειρμών.

Καθ' όσον η δική μας προσωπική γλώσσα παρεμβάλλεται στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, ο Πονταλίς προτείνει να παρατηρήσουμε στενότερα το δικό μας λεξιλόγιο προκειμένου να ανακαλύψουμε τις λέξεις που προτιμούμε αλλά και τις λέξεις που μας απωθούν, αυτές που επενδύουμε με αξία αλλά και εκείνες που απαξιώνουμε, τις λέξεις που είναι θετικά αλλά και αρνητικά φορτισμένες, τις αδιάφορες λέξεις, τις επιβαρυντικές και τις ανακουφιστικές. Υστερα από συνεχείς καταχωρίσεις στο προσωπικό του ημερολόγιο, κατέληξε στο τι του προκαλούν ορισμένες από τις λέξεις που χρησιμοποιεί μηχανικά κάθε μέρα, εντοπίζοντας και ιδιότητες που ποτέ δεν είχε αντιληφθεί κατά τη χρήση τους, επαληθεύοντας, σε αυτά τα σύντομα κείμενα, τη σχέση της διαδικασίας της γραφής με αυτήν των ονείρων, που εμφανίζονται μέσα από μια σειρά συμβολισμών και οδηγούν στο ασυνείδητο. Επίσης δεν παραλείπει να τονίζει την πηγαία σχέση του συγγραφέα με τις αισθητηριακές του εμπειρίες, τις εικόνες και την παρατήρηση: «Οι λέξεις είναι ταξιδιώτες προς πάσα κατεύθυνση και με όλες τις σημασίες. Η γλώσσα έχει τη δική της πνοή, είναι ευκίνητη· κι ακόμα, πλούσια ή φτωχή, μπορεί να πει τα πάντα· είναι μια συνάντηση με το απροσδόκητο». Συσχετίζοντας την ψυχανάλυση και το όνειρο με τη γραφή, τις χαρακτηρίζει «ενεργητικές εμπειρίες» που, όπως ο έρωτας, σε ωθούν στο να ξεγλιστράς από τον εαυτό σου, προκειμένου να τον συναντήσεις ξανά μετατοπισμένο, εμπειρίες που ενώ σε μεταφέρουν «εκτός εαυτού», σού δίνουν τη δυνατότητα να είσαι ο εαυτός σου.



Σταθμοί της ενδοχώρας



Κατά τη σύνθεση του εν λόγω έργου, όπως σημειώνει ο συγγραφέας στη σύντομη εισαγωγή του, μαζί με τις λέξεις κατέφταναν και εικόνες, τα «ίχνη» που είχαν παραμείνει αποθηκευμένα στην «ενδοχώρα» του.

Στόχος των καταχωρίσεων είναι «να ανοίξει παράθυρα», να είναι διπλά παρών, έξωθεν και έσωθεν, να παρατηρεί τον εαυτό του να βλέπει, να σκέφτεται και να ονειρεύεται. Από το πρώτο σύντομο κεφάλαιο, με τον εμβληματικό τίτλο «Παράθυρα», έως το τελευταίο που τιτλοφορείται «Ξέφωτα» υμνεί το άνοιγμα, την έκθεση, τη συνάντηση με το απροσδόκητο και σημειώνει πως θα μπορούσε «να αφηγηθεί τη ζωή του σαν μια σειρά από παράθυρα που ανοίγουν», μια μεταφορά για την αλλαγή που επέρχεται με την είσοδο του άλλου, του ανοίκειου, στο χώρο του, αλλαγή που σταδιακά τον οδηγεί σε ένα ξέφωτο.

Συνειρμικά, το παράθυρο είναι η πρώτη κίνηση, η αρχή, μια χειρονομία υποδοχής του αγνώστου, γι' αυτό εξάλλου είναι και η πρώτη καταχώριση, ενώ το ξέφωτο είναι η κατάληξη, το σημείο όπου φτάνεις ύστερα από προσπάθεια και κόπο, ένα σημείο που κατακτάς: «Μια λέξη που αγγίζει όλες μου τις αισθήσεις. Δεν την κάνει αντικείμενο κάποιου διαλογισμού, τη γεύομαι με τα μάτια μου, την απολαμβάνω με το στόμα μου, την αφήνω να κυλήσει απαλά στην κοιλότητα των αφτιών μου. Στα δικά μου ξέφωτα δεν είμαι μόνος».

Εκκινώντας από την καταχώριση μιας σειράς από θετικά φορτισμένες λέξεις, ο Πονταλίς μάς εισάγει στον κόσμο του μέσω των λεκτικών του εμμονών, προβάλλοντας τη γλώσσα ως το όχημα εκείνο που αφ' ενός μας βοηθάει στην ανακάλυψη του εαυτού, αφ' ετέρου, την ίδια στιγμή, συνεργεί και στην εξαπάτησή του. Με εύστοχους ελιγμούς ερευνά τον τρόπο με τον οποίο δημιουργούμε την ιστορία της ζωής μας, έστω και ασυνείδητα, πότε επιλέγοντας και πότε αποφεύγοντας συγκεκριμένες λέξεις, λέξεις που αποκρύπτουν αλλά και αποκαλύπτουν τις ενδόμυχες έγνοιες και επιθυμίες μας.

Σκέψεις, εικόνες, στιγμές, ήχοι, συναντήσεις που συχνά αναδύονται εξαιτίας ενός ονείρου, πότε στο ψυχαναλυτικό ντιβάνι ή σε μια αιφνίδια συνάντηση με έναν άγνωστο, μας πάνε πίσω στη νηπιακή ηλικία, σε οδυνηρά βιώματα, και οφείλουμε να δώσουμε τη δέουσα σημασία σε όσα μας προτείνουν οι προτάσεις μας, καθώς οι υπόγειοι υπαινιγμοί των λέξεων που χρησιμοποιούμε μπορεί να μας αφορούν περισσότερο από όσο νομίζουμε.



«Διαχείριση» των ψυχικών πόρων



Λέξεις και φράσεις με θετική φόρτιση, στις οποίες ο συγγραφέας αφιερώνει ξεχωριστές καταχωρίσεις, είναι το παράθυρο, το ξέφωτο, η παιδική ηλικία, το κεφάλι, το δωμάτιο και πλήθος άλλων, ενώ αντιθέτως ανάμεσα στις λέξεις με αρνητική φόρτιση είναι η κατάθλιψη, ο βαρύς καημός, τα δάκρυα, οι λυγμοί, το εργαλείο δουλειάς, η δολιοφθορά, ή ακόμα και λέξεις που υποδηλώνουν διαβαθμίσεις της θλίψης, όπως κατάθλιψη, ανία, πλήξη, γήρανση, μελαγχολία.

Στο ευφυές σχόλιο που ακολουθεί την καταχώριση του ρήματος «διαχειρίζομαι» επισημαίνει την τάση να χρησιμοποιούμε τεχνοκρατικές λέξεις για να αποδώσουμε σύνθετες και επίπονες ψυχικές διαθέσεις, όπως θλίψη, πένθος, άγχος: «Το εμπορικό λεξιλόγιο καταλαμβάνει ό,τι πιο σκοτεινό υπάρχει μέσα μας», γεγονός που μειώνει την πολυπλοκότητα των συναισθημάτων μας και υποδηλώνει την υποβίβαση του εαυτού σε εργαλείο. Τα δε σχόλια που αφορούν τον ύπνο είναι όλα θετικά: ο συγγραφέας αρνείται να δει τον ύπνο ως πρόδρομο του θανάτου, αντιθέτως τον θεωρεί «έναν θεό που μας ξυπνάει, μας κάνει να γεννηθούμε στη ζωή». Τα όνειρα είναι πολύτιμα, η συμβολική τους γλώσσα -που είναι μια γραφή με εικόνες- καθιστά «το αόρατο ορατό» και μας κάνουν να δούμε από πολύ κοντά το μακρινό, το λησμονημένο, ένας τρόπος «εν εαυτώ για να μπορέσεις να είσαι ο εαυτός σου».

Σε αυτά τα σύντομα και απρόσμενα καίρια κείμενα, ο στοχασμός του Πονταλίς ξαφνιάζει με την αμεσότητά του, κι ενώ είναι προφανές, όπως σημειώνει και στο αναλυτικότατο επίμετρό του ο Γ. Στεφανάτος, πως το έργο του θρέφεται από τη φιλοσοφία και ιδιαίτερα από το έργο του Μερλό-Ποντί, τα «Παράθυρα» διακρίνονται από το ύφος και τη λογοτεχνικότητά τους. Θα μπορούσαμε να πούμε πως αποτελούν έναν ύμνο στη γραφή και στη μεταμορφωτική της δύναμη: «Το "γράφειν" είναι επίσης ονειρεύεσθαι, ...να εμφορείσαι από την τρελή επιθυμία κατοχής των πραγμάτων μέσω της γλώσσας... εξού και η πυρετική ανησυχία, ή ακόμα και η μανιακή έξαψη και η μελαγχολία που συνοδεύουν πάντοτε, εναλλάξ, την πράξη της γραφής».



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/03/2007