Η ένδεια του ιστορικισμού

Η Ένδεια του Ιστορικισμού είναι δίχως αμφιβολία ένα από τα σημαντικότερα και περισσότερο συζητημένα έργα φιλοσοφίας και μεθοδολογίας των κοινωνικών επιστημών του 20ού αιώνα, στο οποίο φανερώνονται η βαθύτητα, η σαφήνεια και ο πλούτος της πολιτικής και κοινωνικής σκέψης του Καρλ Πόππερ. Ο Πόππερ παρουσιάζει και αναλύει τις παρανοήσεις στις οποίες είναι θεμελιωμένος ο ιστορικισμός, μέσα από μια ανηλεή κριτική των επιστημολογικών του προϋποθέσεων. Αν όμως στην Ένδεια του Ιστορικισμού δούμε απλώς μια καινοτόμο πραγματεία αναφερόμενη στην επιστημολογία των κοινωνικών επιστημών, τότε ναι μεν θα έχουμε αντιληφθεί μια ουσιώδη έποψη του παρόντος έργου, θα μας έχει όμως διαφύγει το βαθύτερο πολεμικό της κίνητρο. Διότι απογυμνώνοντάς τον από το μεταφυσικό του μανδύα, ο Πόππερ μάς αποκαλύπτει τον ιστορικισμό, "τον βράχο στον οποίο μας καλούν να χτίσουμε ένα νέο κόσμο", στην ένδειά του. Και αυτό που αναδύεται μέσα από αυτήν την κριτική είναι η θριαμβευτική αναγνώριση της δυνατότητας της κοινωνίας να ορίσει ελεύθερα τον μέλλον της. [...]

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Κάρλ Πόπερ είναι ο δημιουργός ενός ζωγραφικού πίνακα με τίτλο «μεθοδολογικός ατομισμός και στοιχεία της ανθρώπινης ελευθερίας». Πινελιές αυτού του πίνακα επιτρέπουν κάποιοι να τον κατατάσσουν στους φιλελεύθερους, άλλοι στους σοσιαλδημοκράτες, άλλοι στους ριζοσπάστες, άλλοι στους αντιδραστικούς, άλλοι στους μοιρολάτρες και άλλοι στους ακτιβιστές. Αναφορικά δε με την επιστημονική του κατάταξη, τα στιγμιότυπα αυτού του πίνακα κινούνται από τον αυστηρό ορθολογισμό μέχρι την κριτική σχεσιοκρατία. Μόνον όμως η εφαρμογή της μεθόδου του μεθοδολογικού ατομισμού του Πόπερ στο ίδιο του το έργο μας επιτρέπει να εντοπίσουμε πραγματικά τις επιστημονικές και ιδεολογικές του συντεταγμένες.

Ο Αυστριακός στοχαστής από τη δεκαετία του '20 επεξεργάζεται τη μεθοδολογική του επίθεση κατά του αναπτυσσόμενου στη Βιέννη λογικού θετικισμού, αλλά και κατά της θεωρίας της ιστορίας του Μαρξ και της ψυχανάλυσης. Στο πρώτο σημαντικό του έργο «Η λογική της επιστημονικής έρευνας» (1934), το οποίο αποτελεί συντομευμένη και επεξεργασμένη μορφή του προηγούμενου έργου του «Τα δύο θεμελιακά προβλήματα της θεωρίας της γνώσης» (1932), επεξεργάζεται και αναλύει τις προϋποθέσεις που χρειάζεται να υπάρχουν για μπορούμε να θεωρήσουμε πως μια θεωρία εντάσσεται σε μια επιστημονική καταστατική τάξη. Η δοκιμασία μιας θεωρίας, από την οποία εξαρτάται η επιστημονική της καταξίωση, είναι ένας αγώνας για να αποδειχθεί το ψεύδος της και όχι η αλήθειά της. Παραδοξολογία; Κάθε άλλο. Για τον Εβραιοαυστριακό στοχαστή, που αρχικά βρήκε άσυλο και επιστημονικό καταφύγιο στη Νέα Ζηλανδία και μόνο το 1945 του δόθηκε η δυνατότητα να διδάξει στην Αγγλία, στο LSE, μια επιστημονική θεωρία αποδεικνύει την επιστημονικότητά της όταν οι αρχές της μπορούν να διαψευστούν, κάτι που συμβαίνει με τη θεωρία της σχετικότητας, και όχι όταν οι αρχές της μπορούν να επαληθεύονται. Γιατί όσες και να είναι οι επαληθευόμενες παρατηρήσεις δεν μας επιτρέπουν να συμπεράνουμε την αλήθεια μιας καθολικής θεωρίας, όπως είναι ο μαρξισμός και ο ιστορικισμός. Μια καθολική θεωρία στην ουσία ποτέ δεν διαψεύδεται, άρα ποτέ δεν μπορεί να εκληφθεί ως επιστημονικά αποδεκτή θεωρία.

Ο Πόπερ διευκρινίζει πώς έγραψε τη «Λογική» για να εξηγήσει τις μεθόδους των φυσικών επιστημών. Αυτό το έργο αποτέλεσε το μεθοδολογικό κλειδί για να αναζητήσει στην «Ενδεια του ιστορικισμού» (1944-'45) τις κοινές μεθοδολογικές βάσεις των φυσικών και κοινωνικών επιστημών. Η διαμάχη όμως για τις μεθόδους δεν αποτελεί για το συγγραφέα έναν έντεχνο τρόπο για να αποφύγει τη συζήτηση για τη δημιουργία των κατάλληλων συνθηκών, στο έδαφος των οποίων θα ανθήσουν τα άνθη της κοινωνικής μεταρρύθμισης, της κοινωνικής γνώσης προς όφελος του ανθρώπου και της ανάπτυξης του ατόμου ως βασικής μονάδας του αιτήματος για ελευθερία. Ο Πόπερ δεν επιτίθεται στον ιστορικισμό γιατί είναι μια θεωρία με λανθασμένες μεθοδολογικές αρχές, αλλά γιατί είναι μια θεωρία, η οποία, και λόγω των λανθασμένων μεθοδολογικών αρχών της, υποστηρίζει πως σκοπός των κοινωνικών επιστημών είναι να διατυπώνουν ιστορικές προφητείες για το μέλλον. Οποιος όμως υποστηρίζει πως γνωρίζει ποιοι είναι οι νόμοι που διαμορφώνουν το μέλλον, οδηγείται στην υποστήριξη της άποψης πως μπορούν κάποιοι να αναδομήσουν, να επανασχεδιάσουν και να ελέγξουν την κοινωνία ως ολότητα. Κατά το συγγραφέα, τίποτε άλλο δεν εκφράζει καλύτερα την ιδέα του ολοκληρωτισμού από τις θεωρίες του ολισμού και του ιστορικισμού.

Ο ιστορικισμός απορρίπτει την ιδέα πως μπορούν να εφαρμόζονται οι μέθοδοι των φυσικών επιστημών στις κοινωνικές επιστήμες. Οι κανονικότητες που παρατηρούνται στην κοινωνική ζωή δεν έχουν ομοιότητες με τις κανονικότητες που παρατηρούνται στη φυσική ζωή. Παρ' όλη αυτή την αντιπαλότητα με το νατουραλισμό, ο Πόπερ υποστηρίζει πως ο ιστορικισμός ακολουθεί και κάποιες νατουραλιστικές αρχές. Η σημαντικότερη από αυτές είναι η κοινή πίστη πως η πρόβλεψη με τη βοήθεια διατυπωμένων νόμων και ο έλεγχος των νόμων μέσω παρατήρησης είναι κάτι το κοινό στη Φυσική και την Κοινωνιολογία.

Ο Πόπερ υποστηρίζει με πάθος την αρχή του κριτικού διαλόγου και τη διαρκή δυνατότητα αναθεώρησης μέσω της έρευνας, γι' αυτό και στα δύο πρώτα κεφάλαια επιχειρεί να παρουσιάσει με αντικειμενικό τρόπο -αλλού με επιτυχία, αλλού με αποτυχία- τις βασικές νατουραλιστικές και αντινατουραλιστικές θέσεις του ιστορικισμού.

Στις βασικές αντινατουραλιστικές θέσεις του ιστορικισμού συμπεριλαμβάνει, μεταξύ άλλων, την άποψη που θεωρεί πως πραγματικά πειράματα, γενικεύσεις και η εφαρμογή ποσοτικών μεθόδων υπάρχουν μόνο στον κόσμο των φυσικών επιστημών. Αντιθέτως, στον κόσμο των κοινωνικών επιστημών προσιδιάζουν το καινούριο, η περιπλοκότητα, η ανακρίβεια πρόβλεψης, η διαισθητική κατανόηση, οι ποιοτικές μέθοδοι, και κυρίως ο ολισμός.

Στις βασικές νατουραλιστικές θέσεις του ιστορισμού συμπεριλαμβάνει τη δυνατότητα διατύπωσης μακροπρόθεσμων προβλέψεων και νόμων και τη θεωρία της κοινωνικής δυναμικής και εξέλιξης. Οφείλουμε εδώ να επισημάνουμε πως πολλές φορές ο Πόπερ αντιφάσκει όταν υποστηρίζει πως η αντινατουραλιστική πλευρά του ιστορικισμού απορρίπτει τη δυνατότητα γενικεύσεων, ενώ ταυτοχρόνως του προσάπτει την κατηγορία του ολισμού. Ταυτόχρονα, αντιφάσκει όταν υποστηρίζει πως με το αντινατουραλιστικό του πρόσωπο ο ιστορικισμός υποστηρίζει την ανακρίβεια των προβλέψεων, ενώ με το νατουραλιστικό του πρόσωπο θέλει με τη βία να επιβάλει ένα κοστούμι κοινωνικών προβλέψεων και αλλαγών στην κοινωνία ως σύνολο.



Η τμηματική κοινωνική μηχανική



Θεωρούμε πως στο παρουσιαζόμενο έργο και στο «Ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της» (1945), παρ' όλο που στοχεύει άμεσα το μαρξισμό, σε πολλά σημεία αποδέχεται σημαντικές παραμέτρους της μαρξικής θεωρίας, όπως την απόρριψη της συνωμοσιολογικής θεώρησης για την κίνηση των κοινωνιών, τη δυνατότητα σημαντικής μεταβολής των κοινωνιών, καθώς και την άποψη πως οι περισσότεροι κοινωνικοί θεσμοί προέρχονται από απροσχεδίαστες ανθρώπινες ενέργειες. Το παράδοξο είναι πως ενώ υποστηρίζει ότι ο ιστορικισμός δεν πιστεύει στη θεωρία των σημαντικών κοινωνικών μεταβολών, ταυτόχρονα προσάπτει στο μαρξισμό -τη θεωρία που ομνύει στις εγγενείς δυνατότητες των κοινωνιών να μεταβάλλονται ριζικά- τη μομφή του ιστορικισμού.

Ο Πόπερ στην ουσία, όπως και ο Βέμπερ, δεν ασκεί πολεμική στον Μαρξ, αλλά ανοίγει έναν θερμό διάλογο. Αν μάλιστα κατανοήσουμε πόσο μεγάλη σπουδαιότητα αποδίδει στο διάλογο για τη συγκρότηση της επιστήμης, τότε σίγουρα θα καταλάβουμε πως δεν θα διάλεγε την πολεμική κατά μιας «αφερέγγυας» θεωρίας για να διατυπώσει τις δικές του θέσεις. Η πολεμική του στον Μαρξ αποτελεί μια στιγμή της πολεμικής του κατά των ολοκληρωτικών πλευρών της μαρξικής θεωρίας και κατά της απολυτοποίησής τους στην πρακτική του σοβιετικού καθεστώτος.

Στα επόμενα δύο κεφάλαια ασκεί κριτική στις θέσεις του ιστορικισμού μέσα από την έκθεση της δικής του άποψης για τις μεθόδους και τα όρια των κοινωνικών επιστημών. Εδώ, με μεγαλύτερη ακρίβεια και συνέπεια απ' ό,τι στα δύο πρώτα κεφάλαια, εκθέτει τις απόψεις του για τα θέματα της κοινωνικής μεταβολής. Υποστηρίζει εδώ πως οι κοινωνίες είναι φυσικό να αλλάζουν, αλλά αλλάζουν στη βάση κάποιων μεταβαλλόμενων τάσεων και όχι στη βάση κάποιων σιδερένιων νομοτελειών. Ο Πόπερ απορρίπτει την ύπαρξη καθολικών ιστορικών νόμων, όχι όμως και τη δυνατότητα ύπαρξης επιμέρους κοινωνιολογικών νόμων, οι οποίοι περιγράφουν τάσεις που επιτρέπουν τη δυνατότητα εφαρμογής μεταρρυθμίσεων.



Αναμόρφωση θεσμών και ανθρώπων



Στην κοινωνία μπορούν να εφαρμόζονται οι μέθοδοι της «τμηματικής κοινωνικής τεχνικής», οι οποίες επιτρέπουν το σχεδιασμό και την αναδιάρθρωση των κοινωνικών θεσμών μέσα από τη χρήση των ήδη υπαρχόντων. Ο Πόπερ θεωρεί πως μεταξύ ολισμού που υποστηρίζει τα ολικά κοινωνικά πειράματα και ιστορικισμού που απορρίπτει τις πειραματικές δυνατότητες, τίθεται ο τμηματικός κοινωνικός μηχανικός και πειραματιστής. Αυτός μπορεί να έχει ιδανικά για την κοινωνία ως σύνολο, δεν επιτρέπει όμως αυτά να μετατρέψουν τη δράση του από προσπάθεια για αναμόρφωση των κοινωνικών θεσμών σε ενέργειες για την «αναμόρφωση του ανθρώπου». Για να μην εκτραπεί και αυτός σε ολοκληρωτικές μεθόδους χρειάζεται να στηριχτεί στα θεμέλια του μεθοδολογικού ατομισμού και της αντιμετώπισης της ιστορίας όχι ως καθολικού νόμου, αλλά ως ενική πρόταση. Ο ουτοπικός μηχανικός και, προσοχή, εκείνοι που απορρίπτουν οποιαδήποτε πολιτική παρέμβαση στην κοινωνία και στην οικονομία, κατατάσσονται στους ολιστές εχθρούς της ελευθερίας και της κοινωνικής ευημερίας.

Ο Πόπερ αντιλαμβάνεται με μονομερή τρόπο τον ολισμό ως μια θεωρία συμπερίληψης του συνόλου των ιδιοτήτων ενός κοινωνικού φαινομένου και όχι όπως η μαρξική ερμηνεία της ολότητας τη βλέπει ως αφαίρεση κοινωνικών λεπτομερειών ή, με δικούς του όρους, ως κάτι που υπερβαίνει το απλό άθροισμα των μερών μιας δομής. Ως δεινός μεθοδολόγος που είναι, λαμβάνει υπόψη του αυτή τη δεύτερη πλευρά του ολισμού, χωρίς αυτό να τον αποτρέπει από το να θεωρεί τις δομές μόνον τμήματα σχέσεων μεταξύ ατόμων.

Αξίζει συγχαρητήρια ο νέος εκδοτικός «Ευρασία» για την απόφασή του να προσφέρει στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό ένα τόσο σημαντικό έργο της σύγχρονης επιστημολογίας και γραμματείας. Το βιβλίο αυτό αποτέλεσε μια σημαντική πτυχή στον αγώνα της ανθρώπινης σκέψης να χειραφετηθεί από τα προκαθορισμένα σχήματα. Οι εμμονές όμως του ποπεριανού μεθοδολογικού ατομισμού, αν δεν προσεχθούν, μπορεί να οδηγήσουν στους μαιάνδρους των ατομικών λεπτομερειών. Κάτι που επίσης αποτελεί κίνδυνο για το ιδανικό της ατομικής ελευθερίας.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 07/04/2006