Η πυξίδα του μέλλοντος

Στο βιβλίο αυτό ο Πόστμαν περιγράφει με εύληπτο τρόπο τις επιπτώσεις της μετανεωτερικής κοινωνίας στην ατομική συνείδηση, στις ηθικές αξίες και στην αποσύνθεση του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού. Επίσης εξετάζει μια σειρά από προβλήματα που συνδέονται με την ταχεία αποξένωση των ανθρώπων, αναλύει με επιδέξιο τρόπο τα προβλήματα που απασχολούν τη σύγχρονη κοινωνία και μας δείχνει με ποιο τρόπο έχουμε λησμονήσει τις αξίες, τις ιδέες και τα οράματα του παρελθόντος μας.
Ο Πόστμαν μας προσφέρει μια εναργή εικόνα για την υστερία και τις συγκεχυμένες αξίες της μετανεωτερικότητας. Μας δείχνει πώς να αποκαταστήσουμε την ισορροπία ανάμεσα στο νου και στη μηχανή διαμέσου μιας εύγλωττης και εκθαμβωτικής εξιστόρησης των επιτευγμάτων του Διαφωτισμού.
Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα δραστικό αντίδοτο στην τεχνολογική μανία της εποχής μας και μας καλεί να αναλογιστούμε αν οι διανοητές του Διαφωτισμού μπορούν να είναι καλύτεροι πλοηγοί μας στον εικοστό πρώτο αιώνα από ό,τι ο Μπιλ Γκέιτς, ο Άλβιν Τόφλερ και ο Νικόλας Νεγρεπόντης.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Μπορεί σήμερα περισσότερο από ποτέ η τεχνολογία να αναπτύσσεται με ιλιγγιώδεις ρυθμούς και να φαντασιώνουμε ένα τετελεσμένο μέλλον με ακόμη πιο προηγμένα αυτοκίνητα, πολυλειτουργικά κινητά, ταχύτατους υπολογιστές, περισσότερα δορυφορικά κανάλια, ωκεανούς πληροφοριών να μας κατακλύζουν, «έξυπνες» μηχανές να μας υπηρετούν. Πρέπει, όμως, όπως ισχυρίζεται ο Νιλ Πόστμαν, να διερωτηθούμε τι ακριβώς εξυπηρετεί αυτή η εμμονή στην τεχνολογική «πρόοδο» που βιώνεται ως αναγκαία και αναπόδραστη. Ποια προβλήματα επιλύει πραγματικά; Ποιοι ωφελούνται αλλά και ποιοι θίγονται από διάφορες τεχνολογικές καινοτομίες; Μήπως κάποιες από αυτές δημιουργούν σημαντικότερα προβλήματα από αυτά που επιλύουν; Ο Πόστμαν, πρόεδρος του Τμήματος Πολιτισμού και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης και επιφανής μελετητής της επικοινωνίας και της εκπαίδευσης, δεν κρύβει τη δυσφορία του που άνθρωποι όπως ο Μπιλ Γκέιτς και ο Νίκολας Νεγκρεπόντε αποθεώνονται ως οι προνομιακοί εκφραστές της εποχής μας.

Ο Πόστμαν επισημαίνει ότι αυτός ο επικυρίαρχος όσο και αστόχαστος λόγος που εγκωμιάζει μια αέναη και απεριόριστη τεχνολογική πρόοδο, απεξαρτημένη από ηθικές αξίες και εν τέλει στερημένη όχι μόνο κατεύθυνσης αλλά και νοήματος, δεν είναι πολιτικά ουδέτερος, ακόμη και αν εμφανίζεται ως τέτοιος. Σε κάθε περίπτωση, αν αναλογιζόμαστε τον 21ο αιώνα και τις προκλήσεις του, δεν μπορούμε να έχουμε ως αφετηρία την τεχνολογία, που δεν παύει να είναι ένα μέσο ή ένα εργαλείο, αλλά κάποιες ιδέες. Και για να αναζητήσουμε αυτές τις ιδέες πρέπει να στραφούμε στο παρελθόν. Ο 18ος αιώνας, η εποχή του Διαφωτισμού, όπως χαρακτηρίστηκε εκ των υστέρων, αποτελεί για τον Πόστμαν την καλύτερη πηγή έμπνευσης, μια ανεκτίμητη πνευματική κληρονομιά από την οποία μπορούμε να αντλήσουμε ιδεώδη, επιχειρήματα αλλά και αισιοδοξία. Σε αυτή την περίοδο παγιώθηκαν αξίες, οικοδομήθηκαν θεσμοί, εκκολάφθηκαν νοοτροπίες και πρακτικές για τις οποίες η ανθρωπότητα μπορεί να είναι υπερήφανη.

Η σημερινή εποχή συνιστά μια ανησυχητική υποχώρηση σε πολλούς τομείς. Αν τον 18ο αιώνα η ιδέα της προόδου επινοήθηκε ως μια ερμηνεία της ιστορίας σύμφωνα με την οποία οι άνθρωποι πορεύονται με αργούς ρυθμούς προς μια κοινωνικά επιθυμητή κατεύθυνση, στον 21ο αιώνα ως πρόοδος εννοείται μια ατέρμονη τεχνικού τύπου βελτιστοποίηση σε επί μέρους τομείς άνευ συνοχής και απώτερου σκοπού. Αν τον 18ο αιώνα μέσω της ανάπτυξης του έντυπου λόγου και ειδικά των εφημερίδων συγκροτήθηκε μια δημόσια σφαίρα διακίνησης ιδεών, διαλόγου και κριτικής επιχειρηματολογίας που λειτούργησε ως ένα από τα θεμέλια της σύγχρονης δημοκρατίας, στη σημερινή εποχή η τηλεοπτική διαμεσολάβηση του πολιτικού λόγου με όρους θεάματος και εμπορεύματος την υπονομεύει. Αν τον 18ο αιώνα η παιδική ηλικία αναγνωρίστηκε ως αυτοτελής και ιδιαίτερη περίοδος στη ζωή του ανθρώπου, σήμερα απειλείται από την αποδιάρθρωση του θεσμού της οικογενείας - περιέργως ο Πόστμαν δεν αναφέρεται σαφώς στην παρακμή της πατρικής λειτουργίας -, από τη σταδιακή μετατροπή της σε μια υποκατηγορία καταναλωτών και από την τάση μη διαφοροποίησής της ως προς τους όρους κοινωνικοποίησης σε σχέση με τους ενηλίκους. Αλλωστε, αν ο θεσμός της δημόσιας εκπαίδευσης υποστηρίχθηκε από τον Διαφωτισμό ως θεσμός που καλλιεργεί την αυτονομία της σκέψης, την εγκύκλια παιδεία και τη συνείδηση του πολίτη, το σχολείο στις ημέρες μας μετατρέπεται σε έναν χώρο εκμάθησης εργαλειακών γνώσεων.

Το βιβλίο του Πόστμαν έχει χαλαρή δομή και δεν διακρίνεται για βαθυστόχαστη ανάλυση ή ιδιαίτερη πρωτοτυπία. Μια κακόπιστη ανάγνωση δεν θα συγκρατούσε κάτι παραπάνω από ένα συμπίλημα παλαιότερων έργων του (μεταξύ των οποίων στα ελληνικά κυκλοφορούν το Διασκέδαση μέχρι θανάτου, εκδόσεις Δρομέας, και το Τεχνοπώλιο, εκδόσεις Καστανιώτη). Αν όμως διαβαστεί ως ένα δημιούργημα που κυρίως συγκροτεί μια διανοητική ατμόσφαιρα εντός της οποίας προκαλείται, χωρίς να χειραγωγείται, η κριτική σκέψη του αναγνώστη επάνω σε μείζονα κοινωνικά προβλήματα που επηρεάζουν τον καθημερινό βίο του, τότε ασφαλώς πρέπει να θεωρηθεί έντιμο στις προθέσεις του και εύστοχο στο αποτέλεσμά του. Απευθυνόμενο στο ευρύ κοινό, χρησιμοποιεί απλή γλώσσα και πλήθος εύγλωττων παραδειγμάτων και, παρά το ότι έχει έντονα χαρακτηριστικά πολεμικής, δεν εκπίπτει σε δογματισμό, με μοναδική ίσως εξαίρεση την κριτική της αποδόμησης. Από αυτή την άποψη αναβιώνει λαμπρά το πνεύμα του Διαφωτισμού.



ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΑΝΔΩΡΟΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 10-11-2002






ΚΡΙΤΙΚΗ



Στην τελευταία ταινία του Καουρισμάκι «Ο άνθρωπος χωρίς παρελθόν» ο περιθωριακός που περιθάλπει έναν άνθρωπο που έχει χάσει τη μνήμη του και δεν θυμάται το παρελθόν του, προσπαθεί να τον παρηγορήσει τονίζοντάς του πως το παρελθόν μας δεν μπορεί να χτίσει το μέλλον μας. Ο Νίλ Πόστμαν σ' αυτό το βιβλίο (τίτλος αγγλικού πρωτοτύπου «Χτίζοντας γέφυρα με το 18ο αιώνα») επιχειρηματολογεί για ακριβώς το αντίθετο, υποστηρίζοντας ότι η έλλειψη συνοχής στο σημερινό κόσμο μπορεί να υπερνικηθεί μόνο εάν ανακαλύψουμε εκ νέου τις ιδέες του παρελθόντος και ιδιαίτερα αυτές της εποχής του Διαφωτισμού. Σύμφωνα με το συγγραφέα, (ο οποίος είναι καθηγητής στην Οικολογία των Μέσων και πρόεδρος του Τμήματος Πολιτικής και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης), ο κόσμος του 21ου αιώνα δεν μπορεί να περιγραφεί με τη βοήθεια των ασαφών και αμφίσημων μεταμοντέρνων θεωριών, αλλά ούτε και να πλεύσει με μόνο πλοηγό τις τεχνολογικές καινοτομίες. Σήμερα είναι εμφανής η απουσία μιας μεγάλης αφήγησης που θα μπορούσε να εφοδιάσει το σύγχρονο άνθρωπο με μια ανθρωπιστική κουλτούρα και με μια «αίσθηση σκοπού και συνέχειας». Ο Πόστμαν με έναν ανάλαφρο, αλλά εμφατικό τρόπο επιχειρεί να αναδείξει τα αίτια της πτώσης των πολιτικών και κοινωνικών αξιών. Μηχανισμοί όπως οι τεχνολογικές καινοτομίες με την επικουρία των μεταμοντέρνων και αποδομητικών θεωριών διαδίδουν το μήνυμα του θανάτου της πραγματικότητας και του ανθρώπου - δημιουργού. Γι' αυτές τις θεωρήσεις η γλώσσα είναι αδύνατο να αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα, γιατί η τελευταία δεν υπάρχει, η μόνη πραγματικότητα είναι η γλώσσα. Ο συγγραφέας εφοδιάζει με τα στολίδια της ανθρωπιστικής κριτικής την πολεμική κατά της μεταμοντέρνας αφήγησης των Αμερικανών φυσικών επιστημόνων Sokal και Bricmont «Απάτες της διανόησης».

Στόχος του, όμως, δεν είναι η αποδόμηση της αποδόμησης, αλλά η αναζήτηση ενός πνευματικού και κοινωνικού θεμελίου, το οποίο θα στηρίζει την προσπάθεια επανακοινωνικοποίησης του σημερινού κατακερματισμένου και αποϊδεολογικοποιημένου κόσμου. Το ενδιαφέρον του εστιάζεται σε συγκεκριμένες σφαίρες της κοινωνικής πραγματικότητας, όπως είναι η τεχνολογία, η εκπαίδευση, η δημοκρατία και η επικοινωνία, οι οποίες, επηρεασμένες από συγκεκριμένες χρήσεις των τεχνολογικών καινοτομιών, δεν κατορθώνουν να ασκήσουν έναν παιδευτικό ρόλο που θα στηρίζεται στις αρχές του ανθρωπισμού, της κοινωνικής αλληλεγγύης και της δικαιοσύνης.

Ναι, είναι αυτές οι αρχές του Διαφωτισμού που πολλοί θεωρούν ξεπερασμένες, γιατί στην αγωνία τους να αμφισβητήσουν την παγκοσμιοποίηση, «ξεχνούν» να μελετήσουν την ίδια την πραγματικότητα. Θα λέγαμε δε ότι ξεχνούν γιατί η μεθοδολογία τους είναι αυτή της ασάφειας, των λεκτικών ακροβατισμών, της ψευδορητορικής και κυρίως της περιφρόνησης της συστηματικής γνώσης και στάσης ζωής. Με όπλο τις λεκτικές ακροβασίες και τη συρραφή αυθαίρετων ερμηνειών ασκούν κριτική κατά της συγκροτημένης και τεκμηριωμένης σκέψης, την οποία αποδίδουν στους υποστηρικτές της παγκοσμιοποίησης. Η γραφή τους ως στοιχείο της μη πραγματικότητας είναι ο λόγος τους και αυτός ο λόγος δεν έχει ανάγκη την πραγματική μελέτη των δεδομένων. Εάν τα δεδομένα δεν συμφωνούν με τα λεγόμενά τους τόσο το χειρότερο γι' αυτά. Στη δε καθ' ημάς Ανατολή οι θεράποντες αυτής της μεθοδολογίας δεν καταλαβαίνουν ή κάνουν πως δεν καταλαβαίνουν την ανατρεπτική λογική -κυρίως όσον αφορά τη γραφή και τη σκέψη- που εμπεριέχεται στο αίτημα του εκσυγχρονισμού της χώρας.

Η γλώσσα, σύμφωνα με τον Πόστμαν, αποτελεί προϋπόθεση για τη διείσδυση στην εμπειρία της πραγματικότητας. Η τελευταία γίνεται αντιληπτή όχι άμεσα, αλλά διά μέσου κωδικοποιημένων συστημάτων, όπως είναι η γλώσσα, η τέχνη, οι επιστήμες και κυρίως ο δοκιμιακός λόγος. Το δοκίμιο αναπτύσσεται στη βάση της παραδοχής ότι οι προτάσεις (ο κόσμος των λέξεων) μπορούν να περιγράψουν την πραγματικότητα. Τα βασικά συστατικά στοιχεία του δοκιμιακού λόγου είναι η ευθύτητα, η σαφήνεια, η συγκεκριμένη θέση, ο ορθολογικός σκεπτικισμός και η καθαρότητα. Αυτά είναι και τα συστατικά του λόγου του Διαφωτισμού, που σήμερα είναι τόσο απαραίτητα για την ανασύνθεση μιας νέας μεγάλης αφήγησης.

Οι αφηγήσεις είναι απαραίτητες γιατί δίνουν στην ανθρωπότητα την έννοια του στόχου. Χωρίς αυτήν την έννοια οι άνθρωποι μένουν μόνο με τη δύναμη ως πηγή εξουσίας. Η δύναμη της τεχνολογίας, της τηλεόρασης, της εικόνας και της μεταμοντέρνας σούπας των ασύμμετρων πολιτισμών εδράζεται στην αδυναμία των κοινωνιών να θέσουν σκοπούς -πέρα από αυτούς που θέτουν η αγορά και η εξουσία- με ανθρωπιστικό περιεχόμενο.

Αυτό το περιεχόμενο μας το προσφέρει η φιλοσοφία του Διαφωτισμού και όχι οι νέες τεχνολογίες. Ο συγγραφέας δεν απορρίπτει τις τεχνολογικές καινοτομίες, αλλά υποστηρίζει πως ο άνθρωπος πρέπει να τις χρησιμοποιεί όταν κρίνει πως συμβάλλουν στην ανθρώπινη ευτυχία και να τους αντιστέκεται όταν αυτές τον χρησιμοποιούν ως μέσο.Ο Πόστμαν αμφισβητεί τη θεοποίηση της τεχνολογίας και κυρίως της πληροφορίας, η οποία, σύμφωνα με τις τεχνοκρατικές θεωρίες του συρμού (βλέπε τις ανόητες θεωρίες περί κοινωνίας της πληροφορίας), αποτελεί το πλέον σημαντικό βήμα για την κατανόηση του κόσμου. Η άποψη αυτή σύμφωνα με το συγγραφέα είναι από άστοχη έως ανόητη. Η ανάπτυξη των τεχνολογιών θέτει μια σειρά από ερωτήματα που συνδέονται με τους στόχους τους, τους θεσμούς που τις χρησιμοποιούν, τις αλλαγές που επιφέρουν και τα προβλήματα που επιλύουν. Μόνον όταν απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα μπορούμε να κρίνουμε το θετικό ή αρνητικό αντίκτυπο των τεχνολογικών καινοτομιών.

Η ιδέα της πληροφορίας ως αυταξίας ήταν άγνωστη στο Διαφωτισμό, σήμερα όμως θεωρείται πως εντάσσεται στον πυρήνα του σύγχρονου κόσμου. Αυτός ο κόσμος, όμως, βρίθει από πληροφορίες - εμπορεύματα που δεν έχουν κανένα νόημα. Για να αποκτήσουν νόημα, πρέπει ο πλούτος των πληροφοριών να εντάσσεται σε ένα επιστημολογικό πλαίσιο, όπου οι πληροφορίες θα μετατρέπονται σε γνώσεις. Αυτό το πλαίσιο, σύμφωνα με τον Πόστμαν, το προσφέρει μόνο ο έντυπος λόγος, και κυρίως οι εφημερίδες. Στο πιο σημαντικό τμήμα του βιβλίου, στο τρίτο κεφάλαιο «Πληροφορία», ο συγγραφέας τονίζει πως εάν όντως οι εφημερίδες επιδιώκουν να διαχωρίσουν την αλήθεια από το ψέμα, δεν πρέπει να παρέχουν μόνο πληροφορίες, αλλά και συγκροτημένες γνώσεις. Χρειάζεται όμως ταυτόχρονα και να εξηγούν ποιο τμήμα γνώσεων είναι σχετικό με την επίλυση σημαντικών προβλημάτων. Οι εφημερίδες δεν πρέπει να μας λένε τι να σκεφτούμε, αλλά τι χρειαζόμαστε για να σκεφτούμε, οδηγώντας μας από τη γνώση στη σοφία.

Το προτεινόμενο μοντέλο δημοσιογραφίας συνδέεται με την απόλυτη προτεραιότητα που ο Πόστμαν θέτει στο δοκίμιο, τον έντυπο λόγο και το δημόσιο διάλογο ως συστατικά στοιχεία της δημοκρατίας, αλλά και του διαφωτιστικού εγχειρήματος. Είναι ανόητο να πιστεύουμε ότι η ψηφιακή επικοινωνία αποτελεί μέσο για την καθιέρωση της συμμετοχικής δημοκρατίας. Τίποτε δεν μπορεί να υποκαταστήσει το δημοκρατικό διάλογο. Το δε μέσο για την ανάπτυξη αυτού του διαλόγου δεν είναι φυσικά η τηλεόραση ή το Διαδίκτυο, αλλά μόνο ο έντυπος λόγος. Η σημερινή απαξίωση της πολιτικής οφείλεται, εκτός των άλλων, στην έλλειψη ενός τέτοιου διαλόγου. Προϋπόθεση για την ανάπτυξη αυτού του διαλόγου είναι να στρέψουμε τη ματιά μας προς έναν πολιτισμό που θα κυριαρχείται από τέτοιο έντυπο λόγο που θα εδράζεται στις αρχές της κριτικής σκέψης, της μεθοδικότητας και της σαφήνειας. Οι ιδέες του 18ου αιώνα, όχι βεβαίως ως μοντέλα, αλλά ως οδηγίες, αποτελούν το πρότυπο αυτού του λόγου.

Ο Πόστμαν δεν γράφει ένα επιστημονικό σύγγραμμα, αλλά ένα εγκώμιο της ανάγκης χρήσης του επιστημονικού λόγου για την ανάλυση του πραγματικού. Το απλό, αλλά υπερπολύτιμο αυτό βιβλίο πρέπει να μελετηθεί από όσους έχουν άμεση σχέση με τα μέσα επικοινωνίας και κυρίως από τους διαμορφωτές της κοινής γνώμης, που δεν είναι σε θέση να κατανοήσουν τη διαφορά μιας πολιτικής διαφήμισης από τη διαφήμιση ενός αυτοκινήτου, έστω και τζιπ 4Χ4.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 08/11/2002