Ο Γεώργιος Βιζυηνός και το αρχαίο θέατρο

Η μονογραφία αυτή διερευνά τη σχέση του Γεωργίου Βιζυηνού με το θέατρο, και ειδικότερα με το αρχαίο θέατρο. Είναι γνωστό ότι ο Βιζυηνός συνέγραψε μια, χαμένη σήμερα, πεντάπρακτη τραγωδία, ότι δίδαξε ως καθηγητής Δραματολογίας στο Ωδείο Αθηνών και ότι ανέλαβε να αναλύσει αισθητικά και δραματουργικά την "Αντιγόνη" του Σοφοκλή στο πλαίσιο μιας ερασιτεχνικής παράστασης. Η τελευταία αυτή ενασχόληση ενδέχεται να αποτέλεσε το κίνητρο για τη συγγραφή μιας πραγματείας με λαογραφικό κατά βάση περιεχόμενο, που δημοσιεύτηκε το 1888 με τίτλο «Οι καλόγεροι και η λατρεία του Διονύσου εν Θράκη» και αναδημοσιεύεται στην παρούσα έκδοση. Στη μελέτη αυτή, που διαθέτει την έκταση διηγήματος και τη χάρη της λογοτεχνικής παρουσίασης, περιγράφεται ένα αποκριάτικο έθιμο της Θράκης με έντονα θεατρικά στοιχεία. Ο Βιζυηνός συνδέει το δρώμενο αυτό με τη διονυσιακή λατρεία και τις απαρχές της ιστορίας του θεάτρου, προσθέτοντας ένα ακόμα επιχείρημα υπέρ της ελληνικότητας της Θράκης και της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνικού γένους. Η προσεκτική όμως ανάλυση του ύφους του Βιζυηνού αποκαλύπτει ότι η στάση του απέναντι στα θεμελιώδη δόγματα της κρατικής ιδεολογίας της εποχής χαρακτηρίζεται από ένα αίσθημα απογοήτευσης και μια διάθεση υπέρβασής τους.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο «θεατρικός» Βιζυηνός; Το θέμα δεν απασχολεί συχνά την ακμαία βιβλιογραφία γύρω από τον σημαντικό λογοτέχνη. Η χαμένη σήμερα πεντάπρακτη τραγωδία του «Διαμάντω», ο παιδικός μύθος «Μέσα εις το αμφιθέατρον», η δραματουργική ανάλυση της σοφόκλειας «Αντιγόνης» στους ερασιτέχνες ηθοποιούς του Δημ. Κορομηλά (1888), η διδασκαλία δραματολογίας στο Ωδείο Αθηνών (1890 και εφεξής), η πρωτοπόρος μελέτη του για τον Iψεν (1892), η δραματική υφή των διηγημάτων του, όλα αυτά αποτελούν τη θεατρική πλευρά του Βιζυηνού. Η πιο σημαντική όμως εισφορά του στον χώρο αποτελεί το διήγημα-μελέτημα «Οι καλόγεροι και η λατρεία του Διονύσου εν Θράκη», το οποίο κυρίως μελετά ο Β. Πούχνερ στη μονογραφία του, δημοσιεύοντάς το ολόκληρο για πρώτη φορά από το 1888.

Πρόκειται για μία από τις πλέον σύνθετες εργασίες του ακαταπόνητου ερευνητή της ελληνικής θεατρολογίας και λαογραφίας. Η σύνθεση καλύπτει καταρχάς τα ιστορικά και κοινωνικά συμφραζόμενα της εποχής: τα ζητήματα του αλυτρωτισμού, την εσωτερική και εξωτερική πολιτική του ελληνικού κράτους, τις θεωρίες του Fallmerayer και του εξελικτικισμού, την ιδεολογία της ιστορικής και πολιτισμικής συνέχειας του ελληνισμού από την αρχαιότητα μέχρι την καμπή του 19ου αιώνα. Περιλαμβάνει επίσης τα πολύπλοκα προβλήματα της θεατρικής γενετικής, των θεατρικών διαστάσεων στα έθιμα, στις τελετουργίες και στα δρώμενα, καθώς και τις επιβιώσεις αρχαίων λατρευτικών τυπικών στις λαϊκές τελετές των νεοτέρων χρόνων.



Aνάλυση διηγημάτων

Περιέχει τέλος μια σφαιρική «φιλολογική» ανάλυση των διηγημάτων του Βιζυηνού, με εύστοχες εστιάσεις στις τεχνικές των κειμένων, με ευαίσθητη παλμογράφηση των αθέατων κινήσεων και των υπόρρητων διαθέσεων στο διήγημα-μελέτημα των «Καλόγερων». Παρουσιάζεται έτσι ένας συγγραφέας να γεννά και να διαψεύδει προσδοκίες, να τροφοδοτεί τους αναγνώστες του με πλήθος πληροφοριών, τις οποίες μετά υπονομεύει διακριτικά, να χρησιμοποιεί ειρωνικές αμφισημίες, αναβολές και παρεκβάσεις και να «γλιστράει» ο ίδιος ανάμεσα στα πρόσωπα των αφηγηματικών σκηνών, υπονομεύοντας τον παντοδύναμο αφηγητή, μεταθέτοντας διαρκώς το ενδιαφέρον από το telling στο showing και από το κείμενο στο πολύπτυχο διακείμενο.

Ο Πούχνερ δεν ιχνηλατεί μόνο την αλληλοδιαδοχή των δραματικών σκηνών, αλλά καταφέρνει να διεισδύσει σ’ ένα πολύπλοκο διεπιστημονικό πεδίο και να παρουσιάσει με σαφήνεια ένα σχέδιο σφαιρικής ερμηνείας των λογοτεχνικών κειμένων. Παρακολουθεί αργά και προσεκτικά τους ομόκεντρους κύκλους της διήγησης του Βιζυηνού, αφού γνωρίζει ότι κανένα έργο δεν εξαντλείται στις ερμηνείες του και ότι δεν τελειώνει ποτέ, αλλά ολοκληρώνεται συνεχώς.



Στοχαστική αφήγηση

Αυτού του είδους η προσέγγιση υπερβαίνει την επιστημονικώς ορθή μελέτη και ανοίγεται σε μια στοχαστική αφήγηση της σχέσης που συνδέει υπόγεια τον μελετητή και το «αντικείμενό» του. Eτσι οι «Καλόγεροι», παρωδία επιστημονικής μελέτης ή «επιστημονικοφανής» λογοτεχνική διήγηση, μεταμφιεσμένη θεατρογραφία ή πεζογραφία θεατρικώς πολυεστιακή, τοποθετούνται σ’ ένα επιστημολογικό μεταίχμιο. Εδώ δεν ισχύουν πλέον τα συμβατικά όρια μεταξύ των λογοτεχνικών ειδών ή μεταξύ της μυθοπλασίας και του αποδεικτικού λόγου, ούτε και η αρχή του ενιαίου ύφους των κειμένων.

Γι’ αυτό και η ερμηνεία του Πούχνερ εκκινεί από τη λογοτεχνική ελευθερία και αναζητεί ταυτόχρονα την τέρψη και την ακρίβεια, το ξάφνιασμα και τη λογική συνέπεια. Στο τέλος του δρόμου αυτού συναντούμε και πάλι την περιπετειώδη ζωή και τη χειμαζόμενη ύπαρξη του Γιώργου Βιζυηνού.



Γιώργος Π. Πεφάνης

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 9-3-2003