Εμείς και οι άλλοι

Φορέας Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ)


Εισηγητές: Αγραφιώτης, Δ. - Πρυνεντύ, Ζ. - Κοντογιώργης, Γ. - Πασχαλίδης, Γ. - Ψημίτης, Μ. κ.ά.

Ο τρόπος κατανόησης του «άλλου» (του «διαφορετικού») προσδιορίζει την επικοινωνιακή δομή μιας κοινωνίας, αφού η ταυτότητα βρίσκεται στο επίκεντρο της διαλεκτικής του ενός και του πολλαπλού. Η ετερότητα (φύσει ανατρεπτική) είναι η αναγκαία αλλά και η πιο προβληματική συνιστώσα της ταυτότητας. Η ρατσιστική αντίληψη αποτελεί την κυρίαρχη λογική ως προς τη διαφορετικότητα και το βασικό χαρακτηριστικό της αστικής ιδεολογίας (έχοντας αναγάγει τη «διαφορά» σε «φυλετικό γνώρισμα»).





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το βιβλίο, επιλεκτική δημοσίευση πρακτικών συνεδρίου που έγινε στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας το 1997, σε συνεργασία με τον Διεθνή Σύλλογο Γαλλόφωνων Κοινωνιολόγων και το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, περιέχει μια διεπιστημονική, πρωτίστως κοινωνιολογική, θεώρηση του θέματος της ταυτότητας: Τι είναι ταυτότητα, ατομική και συλλογική; Τι ονομάζουμε πολιτισμική ταυτότητα; Πώς οι ταυτότητες διαμορφώνονται και εξελίσσονται; Ενδιαφέρουσες και επιστημονικά τεκμηριωμένες προτάσεις παρουσιάζουν επιστήμονες διεθνούς κύρους, καθώς και νέοι επιστήμονες, οι οποίοι κινούνται με ιδιαίτερη άνεση στον χώρο της κοινωνιολογίας.

Η σημαντική στιγμή της συνειδητοποίησης της ταυτότητάς μας είναι αποτέλεσμα της αποδοχής της ταυτότητας του Αλλου. Και ενώ «η ταυτότητα βρίσκεται στο επίκεντρο της διαλεκτικής του ενός και του πολλαπλού», η «ετερότητα είναι φύσει ανατρεπτική: το δικαίωμα ύπαρξης του άλλου δηλώνει ως ένα σημείο την αμφισβήτηση του εγώ» (Χρ. Κωνσταντοπούλου). Και αν το ατομικό Εγώ διαμορφώνεται χάρη στο συλλογικό Εμείς, το Εμείς οφείλει την ύπαρξή του στη διαφορετικότητα του Εγώ.

Καθώς αναφέρονται σε αμφίσημες έννοιες, οι λέξεις πολιτισμός και κουλτούρα έχουν αρχίσει να φορτίζονται με αρνητικές σημασίες. Στην ανακοίνωσή του με θέμα «Πολιτισμική ταυτότητα: Μεταξύ μύθου και πραγματικότητας», ο γάλλος κοινωνιολόγος Ζακύ Πρυνεντύ ­ που χάθηκε πρόσφατα ­ μας θυμίζει ότι οι νεορατσιστές δεν μιλούν πλέον τόσο για βιολογία όσο για πολιτισμό. Και η Χρ. Κωνσταντοπούλου στην εισαγωγή της στον τόμο επισημαίνει το γεγονός ότι η καταδίκη των ρατσιστικών φαινομένων δεν πηγάζει αναγκαστικά από μια ελευθερωμένη σκέψη: ο όρος φυλή αντικαταστάθηκε από τον όρο πολιτισμός, άρα η φυλετική καθαρότητα από την πολιτισμική ταυτότητα.

Η έννοια της ταυτότητας δεν είναι στατική. Πρόκειται για μια διαδικασία που υπόκειται σε συνεχή διαπραγμάτευση (Λ. Μαράτου-Αλιμπράντη ­ Π. Γαληνού). Βρισκόμαστε δε σε μια μεταπολιτισμική φάση όπου ο τρόπος θεώρησης των όρων φαίνεται να αντικαθιστά το περιεχόμενό τους (Δ. Αγραφιώτης). Εξάλλου το επίθετο πολιτισμική τονίζει τις εξωτερικές συνθήκες και όχι το περιεχόμενο της ταυτότητας (Μ. Ψημίτης). Οι άνθρωποι δημιουργούν την πολιτισμική τους ταυτότητα μέσα σε συνθήκες τις οποίες δεν έχουν επιλέξει οι ίδιοι (Γρ. Πασχαλίδης).

Στη συμβολή του στον τόμο, ο Γ. Κοντογιώργης αναφέρεται σε έναν πολιτικό πολιτισμό, ο οποίος «συναρτάται με το είδος του κοσμοσυστήματος και το εξελικτικό του στάδιο». Προτείνει μια νέα εκτίμηση της έννοιας της διαφοράς και υποστηρίζει ότι «το νεότερο ανθρωποκεντρικό κοσμοσύστημα διανύει ένα πρώιμο στάδιο». Αποκαλεί κοσμοσύστημα «ένα ολοκληρωμένο συνεκτικά και λειτουργικά σύνολο κοινωνιών με κοινές ορίζουσες και θεμέλια», συνεχίζοντας τον προβληματισμό που ανέπτυξε στο σημαντικό βιβλίο του Κοινωνία και Πολιτική (1991).

Το θέμα της συλλογικής ταυτότητας απασχολεί τους συγγραφείς. Η Μ. Στογιαννίδου πιστεύει ότι η ευρωπαϊκή ταυτότητα μπορεί να οδηγήσει σε άνισες σχέσεις εξουσίας με πολυπολιτισμική συνύπαρξη ενώ η Ο. Τσακηρίδη-Θεοφανίδη επισημαίνει τη μεγάλη σημασία της ομοιογενοποίησης και ταυτόχρονης διαφοροποίησης για τη συγκρότηση ευρωπαϊκής ταυτότητας. Κατά τον Α. Παπαρίζο, η σύγχρονη ταυτότητα του Ελληνα πηγάζει από την ορθοδοξία και κατά τον Ν. Ιντζεσίλογλου, οι πολιτισμικές δραστηριότητες είναι αυτές που διαμορφώνουν τη συλλογική ταυτότητα. Τη συλλογική μνήμη ως στοιχείο της πολιτισμικής ταυτότητας μελετά η Μ. Θανοπούλου και τη χρήση του Εμείς ως ταύτιση με τον Αλλο η Α. Krasteva, ενώ ο Χ. Στέρτσος εξετάζει πώς οι νέες συλλογικότητες που δημιουργούν τα δίκτυα ξεφεύγουν από οποιονδήποτε κρατικό έλεγχο.

Αλλοι συγγραφείς ασχολούνται με την εφαρμογή της κοινωνιολογίας σε επιμέρους θέματα, στα οποία η Θεσσαλονίκη κατέχει τιμητική θέση. Για τους νέους στον Νομό Θεσσαλονίκης γράφει η Α. Τεπέρογλου, για τη νεολαία των Ποντίων ειδικότερα, η Μ. Τζωρτζοπούλου· τα βαθιά αίτια της πολυπολιτισμικής συνύπαρξης στην ιστορία της Θεσσαλονίκης μελετά ο Ευ. Χεκίμογλου· τις μη χριστιανικές θρησκευτικές μειονότητες εξετάζει από νομική σκοπιά η Θ. Παπαζήση· την «αλλοεθνή ψήφο στις εκλογές του 1920» ερμηνεύει ο Σ. Χασσίδ· την πολυπολιτισμική ταυτότητα της Θεσσαλονίκης διά μέσου των αιώνων καταγράφει ο Θ. Οικονόμου. Εξετάζεται επίσης η χρήση της ετερότητας για την καλύτερη λειτουργία μιας χώρας (Ελβετία) από τον Μ. Φραγκομιχελάκη, το κράτος - πρόνοια στη Νότια Ευρώπη (η Νότια Ευρώπη ως Αλλος) από τη Χ. Συμεωνίδου, η απόδημη γυναίκα (η Μαροκινή στην Ολλανδία, η Κύπρια στην Αγγλία, η ελληνίδα Πόντια στην Ελλάδα) από την Α. Σωτηριάδου, και η συμβολή (ή μη συμβολή) του σχολείου στη διαμόρφωση της ταυτότητας του μαθητή από τον Δ. Γερμανό, τις Φ. Κουρτίδου, Ε. Μπρίκα, Ε. Πασχαλίδου και τον Χ. Ρουμπίδη.

Αν Εμείς αποφασίζουμε για την ταυτότητα του Αλλου, η δική μας ταυτότητα, διαχρονική κατασκευή, είναι μια απάντηση στον κίνδυνο που δημιουργείται από την ύπαρξη του Αλλου. Ποιος ακριβώς είναι όμως αυτός; Και τι γίνεται με τον άλλο που κρύβουμε ή απωθούμε μέσα μας; «Εγώ είναι ένας άλλος» έλεγε ο Ρεμπό.



Ζωή Σαμαρά

ΤΟ ΒΗΜΑ, 17-10-1999