Η εικόνα του «άλλου»/ γείτονα στα σχολικά βιβλία των βαλκανικών χωρών

Ξωχέλης, Παναγιώτης - Hopken, Wolfgang - Καψάλης, Αχιλλέας - Ισμυρλιάδου, Αδελαΐς - Λουκίδου, Δέσποινα κ.ά.





Μέσω του σχολικού εγχειριδίου δεν μεταδίδονται μόνο γνώσεις στους μαθητές, αλλά καλλιεργούνται στάσεις και μεταβιβάζονται αξίες και πρότυπα συμπεριφοράς, που σχετίζονται με τη συναισθηματική σφαίρα της προσωπικότητας και επηρεάζουν συνεπώς τις απόψεις, τις πεποιθήσεις και τις επιλογές, καθώς και τη συμπεριφορά του ατόμου. Είναι σαφές ότι η θεματική αυτή καθίσταται σήμερα, με την έξαρση της βίας, της ξενοφοβίας και του ρατσισμού, καθώς και την εμφάνιση φαινομένων εθνικισμού και θρησκευτικού φανατισμού στο χώρο των Βαλκανίων, εξαιρετικά επίκαιρη και σημαντική, αλλά ίσως και καθοριστική για το μέλλον της Νοτιοανατολικής Ευρώπης.






«Οι Έλληνες υπήρξαν οι πλουσιότεροι και πιο μορφωμένοι μεταξύ των ορθόδοξων λαών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Επί σειρά ετών Έλληνες έμποροι διέσχιζαν την Ευρώπη και συγκέντρωναν χρήματα και γνώσεις». Η αναφορά προέρχεται από βουλγαρικό σχολικό βιβλίο Ιστορίας και μάλλον οι Βούλγαροι είναι οι μόνοι από τους γείτονές μας που περιλαμβάνουν μια τέτοια διαπίστωση στην ύλη την οποία διδάσκονται τα παιδιά τους. Αυτό το συμπέρασμα μπορεί να βγάλει κανείς διαβάζοντας τις έρευνες μιας ομάδας μελετητών που παρουσίασαν τη δουλειά τους σε συνέδριο το 1998 και σε βιβλίο πέρυσι.


«... Ανοίξτε τα αφτιά και το μυαλό σας, Βούλγαροι, αγαπητά μου παιδιά! Δείτε τους Έλληνες, δείτε τους Αρμένιους... Και αυτοί είναι άνθρωποι σαν εμάς, αλλά με τη μάθηση αυτή έγιναν αφέντες, έγιναν άρχοντες και με τη λάμψη της παιδείας λάμπουν στον κόσμο». Ο ελληνικός εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας, το Εικοσιένα, παρουσιάζεται ως παράδειγμα προς μίμηση στο βιβλίο της βουλγαρικής μέσης εκπαίδευσης που ασχολείται με την ιστορία των βαλκανικών λαών στους αιώνες της οθωμανικής κυριαρχίας. «Η εθνική ιδέα γρήγορα κυρίευσε τα φωτισμένα μυαλά στην Ελλάδα. Οι Έλληνες καταλήφθηκαν από πόθο για ελευθερία και άρχισαν την ετοιμασία για εξέγερση. Στη θύμηση των Βουλγάρων η εξέγερση αυτή έμεινε με το όνομα "Zavera" (για την πίστη). Στη Φιλική Εταιρεία πήραν μέρος πολλοί Βούλγαροι». Σε άλλα σχολικά βιβλία, βέβαια, όπου παρουσιάζονται περίοδοι εθνικού ανταγωνισμού μεταξύ Βουλγάρων και Ελλήνων, οι αβρότητες περιορίζονται.


Στα τουρκικά σχολικά βιβλία, η πρώτη διαπίστωση που έχουν κάνει οι μελετητές είναι ότι, από όλες τις αναφορές στους βαλκανικούς λαούς, οι μισές αφορούν τους Έλληνες. Τόσο από αυτή τη διαπίστωση όσο και από την προσοχή με την οποία γίνονται νύξεις και αναφορές στη δραστηριότητα της Ελλάδας, προκύπτει ότι οι γείτονες θεωρούν τη χώρα μας μια πολύ υπολογίσιμη δύναμη. Για την 25η Μαρτίου, οι μελετητές του Συνεδρίου δεν παραθέτουν κανένα χωρίο από τα τουρκικά σχολικά εγχειρίδια, παρά μόνο απόσπασμα που αφορά την προηγηθείσα εξέγερση των Σέρβων, εντελώς ψύχραιμο: «Σε αυτά προστέθηκαν και οι ενοχλήσεις των Ρώσων και έτσι με πρωτοστάτη τον Καραγεώργη επαναστάτησαν και οι Σέρβοι (1804)», «Οι πρώτοι που επαναστάτησαν μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν οι Σέρβοι», «Τα κυριότερα αίτια της σερβικής επανάστασης ήταν... η επίδραση των εθνικιστικών ιδεών που διαδόθηκαν ανάμεσα στους Σέρβους». Το τακτ με το οποίο αντιμετωπίζονται οι αρνητικές περίοδοι για την Τουρκία στα σχολικά τους βιβλία έχει εντυπωσιάσει τους μελετητές της έρευνάς μας: «Οι επιθυμίες του συνόλου των Χριστιανών των Βαλκανίων... έφερναν σε σύγχυση το κράτος των Οθωμανών» διαβάζουμε σε άλλο απόσπασμα. Μια ενόχληση, δηλαδή, την αισθάνθηκαν. Πάντως, καμία θετική αναφορά στους Έλληνες δεν εντοπίστηκε, ενώ κάποιες αρνητικές έχουν ξεφύγει.


Στα αλβανικά βιβλία Ιστορίας, τους Έλληνες ξεπερνούν σε αναφορές οι Σέρβοι, με τους οποίους οι Αλβανοί έχουν περισσότερες διαφορές. Η 25η Μαρτίου δεν απασχολεί τους Αλβανούς παρά ως πρελούδιο της δικής τους επανάστασης: «... ζητούσε η Αλβανία να αποσπασθεί από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και να γίνει ελεύθερη και ανεξάρτητη», «οι αλβανοί πατριώτες, μόλις έμαθαν για τις τουρκοελληνικές συνομιλίες που θα διεξάγονταν, αποφάσισαν να οργανώσουν στην Πρέβεζα μια έκτακτη συνέλευση και να εκφράσουν στην παγκόσμια κοινότητα την αποφασιστικότητα του Αλβανικού Συνδέσμου να υπερασπισθεί την Τσαμουριά από τον διαμελισμό».


Οι κάτοικοι της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας δεν είναι σαφές πού ακριβώς βρίσκονταν την περίοδο του '21, οπότε είναι αναμενόμενο να μη βρίσκουμε κάποιο ενδιαφέρον απόσπασμα για το κομμάτι αυτό της Ιστορίας από τα δικά τους βιβλία. Τα αποσπάσματα που αναφέρθηκαν μέχρι στιγμής προέρχονται από την έρευνα «Η εικόνα του "άλλου" στα σχολικά βιβλία ιστορίας των βαλκανικών χωρών» που εκπόνησαν οι Π. Ξωχέλλης, Α. Καψάλης, Α. Ανδρέου, Α. Ισμυρλιάδου, Δ. Λουκίδου, Κ. Μπονίδης και Σ. Χατζησαββίδης. Καθώς οι μετέχοντες στη συγκεκριμένη έρευνα ήταν Έλληνες, συμπεραίνουμε ότι δεν παρέλειψαν κάποια ενδιαφέρουσα αναφορά στη χώρα μας.


Στο βιβλίο «Η εικόνα του "άλλου"» φιλοξενούνται και εργασίες των γειτόνων μας. Έτσι μπορούμε να βρούμε τι γράφουν τα σερβικά εγχειρίδια Ιστορίας στην εργασία της Dubravka Stojanovic. Όπως μας πληροφορεί η ερευνήτρια, τα σερβικά βιβλία αναθεωρήθηκαν το 1993, με την έναρξη του πολέμου στη Γιουγκοσλαβία, και είναι προϊόντα πλέον του «γιουγκοσλαβικού μοντέλου μετάβασης», σύμφωνα με το οποίο η νέα εθνική ταυτότητα των Σέρβων προκύπτει μέσα από μια ιστορία αέναων συγκρούσεων στις οποίες οι Έλληνες εμπλέκονται μόνο ως σύμμαχοι. Εφόσον δεν είναι εχθροί, δεν παίζουν καθοριστικό ρόλο για τη συγκρότηση της νέας εθνικής ταυτότητας. Η ερευνήτρια είναι καταπέλτης για τον τρόπο με τον οποίο καταρτίζονται τα σχολικά εγχειρίδια στη χώρα της, αφού καταδικάζουν τους μαθητές να αισθάνονται σε συνεχή σύγκρουση με τα γειτονικά έθνη, σε μόνιμο φόβο και αγωνία. Για τα βιβλία της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας έχουμε και την κατάθεση ενός γηγενούς, του Yogoslav Minoski, ο οποίος μας πληροφορεί ότι τα σχολικά βιβλία τους περιλαμβάνουν πολλές ιστορικές προσωπικότητες των γειτόνων λαών, αλλά στην περίπτωση της Ελλάδας οι αναφορές σταματούν στην εποχή του Αρχιμήδη.


Εκείνο που αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης αυτού του τόμου, με βάση τις καταθέσεις των ερευνητών, είναι ότι όλες οι χώρες της Ευρώπης και κυρίως της σεσημασμένης βαλκανικής χερσονήσου, έχουν λάβει εντολή να αποχρωματίσουν τα σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας από τον εθνοκεντρικό χαρακτήρα τους και να περιορίσουν τις αρνητικές αναφορές στις γειτονικές χώρες. Μέχρι στιγμής, έχουν καταβληθεί φιλότιμες προσπάθειες από όλους, και αυτό αναγνωρίζεται από τους εξαιρετικά φιλόφρονες γείτονες. Οι μελετητές εξαντλούν την αυστηρότητά τους για την ίδια τη χώρα τους. Εκεί που οι έλληνες μελετητές βρήκαν τα τουρκικά βιβλία αρκετά καλά, ο τούρκος μελετητής Salih Ozbaran εκθέτει τις «ανοησίες» που εξακολουθούν να γράφονται και σήμερα στα τουρκικά σχολικά εγχειρίδια και συγχαίρει την ελληνίδα ομόλογό του Αννα Φραγκουδάκη που κράτησε μια «εκπληκτική στάση» ασκώντας κριτική στον εθνικισμό των ελληνικών σχολικών εγχειριδίων.


Προσοχή, λοιπόν, τι φράσεις θα μας ξεφύγουν κατά τη διάρκεια της εορτής της 25ης Μαρτίου στους πανηγυρικούς λόγους, που δεν θα πρέπει να είναι και εντελώς πανηγυρικοί. Ακόμη και αποσπάσματα στα δικά μας βιβλία όπως «ο ελληνικός στρατός, παρά την κόπωσή του, αντιστάθηκε με γενναιότητα στη θύελλα της τουρκικής στρατιάς, αναγκάστηκε όμως να συμπτυχθεί προς τα παράλια διωκόμενος συνεχώς» έχουν ήδη καταγγελθεί ως εθνοκεντρικά. Οι ιστορικοί κινδυνεύουν να περάσουν από το ένα άκρο στο άλλο. Ας μη χρησιμοποιούμε εμπρηστική γλώσσα, λέει η UNESCO. Αλλά πώς αλλιώς θα μπορούσε να διατυπώσει κανείς τη φράση «σε χιλιάδες ανέρχονταν οι εκτελεσθέντες στις περιοχές αυτές;».

ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 24-03-2001