Dario Fo. Ένας σύγχρονος goliardus

Ο μεγάλος Ιταλός θεατράνθρωπος Ντάριο Φο, ηθοποιός, συγγραφέας και σκηνοθέτης, που πρόσφατα τιμήθηκε με το Βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας, στο έργο του Mistero Buffo εμπνέεται από τη μεσαιωνική παράδοση της κοινωνίας των goliardi που έχουν συνθέσει τα ηθικά-σατιρικά, ερωτικά και βακχικά Carmina Burana.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Ντάριο Φο, ένας εκπληκτικός άνθρωπος του θεάτρου, συγγραφέας και ηθοποιός, παραγωγός, σκηνογράφος και κορυφαίος θεατρικός δημιουργός, χωρίς την παρουσία του οποίου το σύγχρονο ιταλικό θέατρο δεν νοείται, υπήρξε μια εξέχουσα πνευματική μορφή, ένας σύγχρονος Γιουβενάλης της Ρώμης, σαρκαστής και αναμορφωτής, καυστικός και καίριος σε θέματα ουσίας. Η Σουηδική Ακαδημία, όταν του απένειμε το βραβείο Νομπέλ για τη Λογοτεχνία το 1997, σωστά, νομίζω, παρατήρησε ότι «συνεχίζοντας την παράδοση των μεσαιωνικών giullari, περιγελά και καυτηριάζει την εξουσία, αποκαθιστώντας έτσι την αξιοπρέπεια των καταπιεσμένων ταπεινών ανθρώπων».

Τι σημαίνει όμως ο όρος giullare, που ο Ντάριο Φο αποδίδει και στον ίδιο τον εαυτό του; Ο όρος, προερχόμενος από τη λατινική, σημαίνει παιχνιδιάρικος, σκωπτικός. Ο giullare αντιπροσώπευε ένα κατώτερο είδος ηθοποιού και ένα παράτυπο και συχνά παράνομο -με βάση την τοποθέτηση της άρχουσας τάξης- είδος θεάτρου. Κατά τον Μεσαίωνα ο giullare αντιπροσώπευε το λαϊκό-ερασιτεχνικό δράμα, που αντιτάχθηκε στο επίσημο θρησκευτικό, όπως αυτό εκφραζόταν με τα έργα των μυστηρίων ή θαυμάτων. Ο giullare είναι λοιπόν ένας μίμος που δεν χρησιμοποιεί γραπτό κείμενο αλλά αυτοσχεδιάζει προφορικά και από μνήμης. Το προσφιλές γλωσσικό όργανο του Φο είναι το grammelot, ένας εκφραστικός τρόπος με χειρονομίες και ήχους. Πρόκειται για μια γλώσσα που έχει επινοηθεί με στόχο αντιεξουσιαστικό, μια και κάθε εξουσία χρειάζεται απαραιτήτως μια επίσημη γλώσσα για να μπορέσει να επιβληθεί. Έτσι, ο giullare γίνεται η αντιπροσωπευτικότερη μεσαιωνική φιγούρα από τον 10ο ως τον 15ο αιώνα, πριν δηλαδή από την άνθηση της Commedia dell' Arte.

Τον 12ο και 13ο αιώνα οι giullari εξελίσσονται και από μίμοι και θεατρίνοι γίνονται ποιητές. Εκλαϊκεύουν την εκκλησιαστική παιδεία και αναμειγνύονται στην πνευματική κίνηση της εποχής. Συνδέονται με τους goliardi, τους περιπλανώμενους κληρικούς, εκπροσώπους μιας κοινωνίας κληρικών και λαϊκών στα πλαίσια των πανεπιστημιακών κέντρων του 12ου αιώνα, και ταυτίζονται μαζί τους στους στόχους της ποίησης, του σαρκασμού κατά των κρατούντων, της έρευνας και -συχνά- του κέρδους. Οι goliardi, προερχόμενοι από λαϊκό κυρίως περιβάλλον, αποτέλεσαν κατά τον 12ο και 13ο αιώνα τους giullari του εκκλησιαστικού κόσμου. Όπως η συγγραφέας απέδειξε μέσα από τις σελίδες του καλαίσθητου βιβλίου της, ο Ντάριο Φο και οι goliardi ταυτίζονται στην αντιεξουσιαστική διάθεση. Εκφράζουν τις φωνές κάθε καταπιεσμένου από την εκκλησιαστική ή πολιτική εξουσία και τον ανελέητο χλευασμό κατά της αυθαιρεσίας των κρατούντων.

Η καθηγήτρια Στέλλα Πριόβολου, γνωστή για την επιστημονική της δραστηριότητα και τη διδακτική της λαμπρή εμπειρία στα πανεπιστήμια, αλλά και για την εξαιρετική παρουσία της στον πολιτικό, εκπαιδευτικό και κοινωνικό στίβο, επικέντρωσε το ενδιαφέρον της στη σύγχρονη ιταλική λογοτεχνία και στη σχέση της με τη λατινική. Ασχολήθηκε με το ερευνητικό πρόγραμμα της Επιτροπής Ερευνών του ΕΚΠΑ, επιλέγοντας ως θέμα «Το θεατρικό έργο του Ιταλού νομπελίστα Ντάριο Φο». Επισκέφθηκε τις βιβλιοθήκες Ρώμης και Μιλάνου, καθώς και το ιδιωτικό αρχείο του Ντάριο Φο, προκειμένου να συλλέξει και να μελετήσει το σχετικό υλικό. Με αυτή την υποδομή, ύστερα και από την προσφορά της στο χώρο των goliardi και του λατινικού μεσαίωνα γενικότερα, με την εξαιρετική μετάφραση και σχολιασμό των Carmina Burana, η κυρία Πριόβολου μας παρουσιάζει τώρα το καλαίσθητο βιβλίο της από τις εκδόσεις Περίπλους, με τον εύγλωττο τίτλο Dario Fo: Ένας σύγχρονος goliardus. Mistero Buffo - Carmina Burana.

Η συγκριτική εξέταση από την κυρία Πριόβολου των Carmina Burana και του Mistero Buffo καταλήγει σε εξαιρετικά ενδιαφέροντα συμπεράσματα, γιατί αποδεικνύεται ότι και οι δύο δημιουργοί ταυτίζονται στην αντιεξουσιαστική διάθεση. Με τις μεταφράσεις της κυρίας Πριόβολου διεισδύουμε σε χαρακτηριστικά τμήματα των δύο έργων, από τα οποία αναδύονται οι φωνές κάθε καταπιεσμένου από την εξουσία, και σαρκάζεται, άμεσα ή έμμεσα, η αυθαιρεσία των κρατούντων. Μέσα από τα ηθικά-σατιρικά κείμενα του Mistero Buffo, αυτού του ιερού αλλόκοτου θεάματος, ο Ντάριο Φο περνάει την κριτική του ενάντια στην παπική εξουσία -και όχι ενάντια στον Θεό-, ακριβώς όπως συμβαίνει και στα ηθικά-σατιρικά Carmina Burana. Η κυρία Πριόβολου διαπιστώνει ότι με το Mistero Buffo o Φο επιβεβαιώνει τη συνέχεια της ποίησης των giullari και της θεατρικής τέχνης της giullarata, και τεκμηριώνει απόλυτα την απονομή του βραβείου Νομπέλ στον Ντάριο Φο, καθώς στηρίζεται σε αυτήν ακριβώς τη μεγάλη προσφορά του δημιουργού.

Νίκος Πετρόχειλος (ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης), ΤΟ ΒΗΜΑ , 10-03-2002