Η Βιολογία στο μπουντουάρ

Ένας πύργος στον οποίο ζουν ακόμη οι απόηχοι μιας άλλης εποχής. Ένα παιδαγωγικό σχέδιο. Ένα ζεύγος βαθυστόχαστων ελευθέριων, ένα ζεύγος χορευτών-τραγουδιστών, ένας πρώην μαρξιστής, μια όμορφη και φιλέρευνη παιδίσκη· στο τέλος και ένας ιππότης μακρινός πρόγονός της. Η βιολογία, οι μορφές, η σκέψη, η αναπαραγωγή, η εξέλιξη, μεταξύ πλούσιων τραπεζιών και μαλακών στρωμάτων, μεταξύ σαλονιού και κρεβατοκάμαρας, η βιολογία στο μπουντουάρ. Η παράφραση του έργου Φιλοσοφία στο μπουντουάρ του Ντε Σαντ δεν είναι τυχαία.


O Alain Prochiantz διευθύνει το Εργαστήριο εξέλιξης του εγκεφάλου στο CNRS







ΚΡΙΤΙΚΗ




Μια ετερόκλητη ομάδα διανοουμένων σε έναν πύργο στη γαλλική εξοχή προσπαθεί να μυήσει μια παιδίσκη, μέσα από διάλογο με θεατρικά στοιχεία, στα μυστικά της βιολογίας.



Ο Alain Prochiantz, διευθυντής του Εργαστηρίου Ανάπτυξης και Εξέλιξης του Νευρικού Συστήματος του CNRS (Εθνικού Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών της Γαλλίας) στην Ecole Normale Superieure, θέλησε με το βιβλίο του «Η βιολογία στο μπουντουάρ» να μυήσει στα μυστικά της σύγχρονης βιολογίας τον μη ειδήμονα αλλά υποψιασμένο αναγνώστη μέσα από τον διάλογο. Ακολουθώντας την παλιά και δοκιμασμένη τεχνική, ο συγγραφέας αναπτύσσει τις απόψεις του για τη φύση της σκέψης και τη σχέση της με το σώμα.

Ο τίτλος, παραπέμποντας στο γνωστό έργο του Ντε Σαντ «Η φιλοσοφία στο μπουντουάρ», προετοιμάζει όχι μόνο για τη δομή αλλά και για το ανατρεπτικό περιεχόμενο του έργου. Ο Prochiantz δεν αρκείται μόνο στην απλή παράθεση των επιστημονικών επιτευγμάτων (τα οποία συχνά παρατίθενται με... ανεπαίσθητο τρόπο) αλλά συζητεί τον αντίκτυπό τους στη θεώρηση του ανθρώπου ως αναπόσπαστου κομματιού της φύσης. Οσο για την ερωτική πράξη, η οποία περιγράφεται εκτενώς και σε όλη της την ποικιλομορφία από τον Ντε Σαντ, ο Prochiantz την υπαινίσσεται παρά την περιγράφει.

Το βιβλίο θα μπορούσε να αποτελέσει κείμενο για το θέατρο. Σε κάθε κεφάλαιο - πράξη καταγράφονται διεξοδικά τόσο ο χώρος στον οποίο λαμβάνουν χώρα τα τεκταινόμενα όσο και οι μετακινήσεις των πρωταγωνιστών μέσα σε αυτόν. Ενας πύργος, χαμένος στη γαλλική εξοχή, αποτελεί την εστία μιας ετερόκλητης ομάδας διανοουμένων, στόχος των οποίων είναι να μυήσουν στα μυστικά της βιολογίας μια παιδίσκη εξαιρετικής ομορφιάς και ευφυΐας. Η λεπτομέρεια των περιγραφών επιτρέπει στον αναγνώστη να εισέλθει στο κλίμα που επικρατεί στην κάθε σκηνή και από την αρχή γίνεται φανερό ότι η τέρψη του σώματος είναι εξίσου σημαντική για την παρέα όσο και η τέρψη του πνεύματος.

Η επιλογή των προσώπων τονίζει ακόμη περισσότερο τη «θεατρικότητα» του έργου. Κεντρική φιγούρα, ο Honore des Cambes (ο ίδιος ο Prochiantz), επιφανής εμβρυολόγος, πυργοδεσπότης και οικοδεσπότης της συντροφιάς, παρουσιάζεται ως «άνθρωπος του πνεύματος, προικισμένος με υψηλή μόρφωση και μια κάποια ροπή προς την ελευθεριότητα». Παρά το γεγονός ότι αποτελεί τον δάσκαλο, σε καμία περίπτωση αυτός δεν εμφανίζεται σαν παντογνώστης. Η αμφισβήτηση αποτελεί την πηγή της μάθησης και αυτή ενθαρρύνεται από τον χαρακτήρα του Des Cambes. Στην τάξη των δασκάλων ανήκουν ακόμη η Leanore Smith, η αγγλίδα ερωμένη του οικοδεσπότη και ο Paul du Chatelet, ο μαρξιστής φίλος του. Πλασμένοι από τον Prochiantz ως άνθρωποι παθιασμένοι με τις φυσικές επιστήμες αλλά και με τις ιδέες τους, εκφράζουν ακραίες ιδέες και ανεβάζουν τον τόνο των διαλόγων με το πάθος τους για αυτές και την υποβόσκουσα αντιπαλότητά τους.

Στο κλαμπ των μαθητευομένων ανήκουν ο Marc και η Claude, χορευτές εξαιρετικής αρμονίας και χάρης. Οι χορευτικές φιγούρες τους είναι αναπόσπαστο κομμάτι των διαλόγων και χρησιμοποιούνται από τον Prochiantz για να αναδείξουν τον ρόλο του σώματος, αφού «ο χορός είναι εξ ορισμού η έκφραση της ταυτότητας μεταξύ σώματος και σκέψης». Τέλος, τη συντροφιά ολοκληρώνει η Laure Calvette, η μαθήτρια «par excellence». Ευφυής και με τάση προς την επιστήμη, η Laure είναι κόρη και ανιψιά διακεκριμένων ελβετών επιστημόνων, φίλων του Honore. Στο στόμα της ο Prochiantz θα βάλει πολλά από τα πιστεύω του, οδηγώντας τη μαθήτρια σε συμπεράσματα που προκύπτουν από την έμπνευση την οποία αντλεί από τη συζήτηση και τα οποία αναδεικνύουν τη λαμπρότητα του πνεύματός της.

Ηδη από το πρώτο κεφάλαιο ξεκαθαρίζουν τα υπό συζήτηση θέματα και ο αναγνώστης εισάγεται τόσο στα πρόσωπα όσο και στις ιδέες τους. Η συζήτηση ανοίγει γύρω από το τραπέζι με αφορμή το ίδιο το φαγητό. Οι ιδέες του Claude Bernard (γάλλος φυσιολόγος του περασμένου αιώνα) για την τροφή ως οργανογενεσιουργό και όχι ως καύσιμο για τη συντήρηση του σώματος, καθώς και για την ταυτότητα της ζωής και του θανάτου, οι οποίες θα αναπτυχθούν στη συνέχεια του έργου, παρατίθενται ευθύς αμέσως. Τέλος, προτού κλείσει η μικρή συζήτηση, ο αναγνώστης γίνεται κοινωνός ακόμη μιας από τις ιδέες που πρόκειται να συζητηθούν. «Αν ερωτευθείς, κάποιες όψεις της νευροφυσιολογίας σου αλλάζουν. Αντιστρόφως, η αρχική σου συγκρότηση καθορίζει τον έρωτά σου...» λέει η Leanore στη Laure, προσδιορίζοντας την αδυναμία διαχωρισμού τής σκέψης από τον εγκέφαλο, αφού «αν ο εγκέφαλος εκκρίνει τη σκέψη είναι γιατί η σκέψη κατά κάποιον τρόπο εκκρίνει κι αυτή τον εγκέφαλο».

Με τον προκλητικό τίτλο «Γιατί τα χέρια σκέφτονται» και ένα εξίσου προκλητικό παράδειγμα (τη φανερή σωματική αντίδραση του Honore στη θέα της Laure) ο Prochiantz ξεκινά το δεύτερο κεφάλαιο. Αφού τονίσει άλλη μια φορά την επίδραση του σώματος στη σκέψη αλλά και την επίδραση «μιας πολύ συγκεκριμένης σκέψης στο σώμα» συνεχίζει δίνοντας, πάντα μέσα από τον διάλογο, τα τελευταία νέα για τους τομείς της εμβρυολογίας και της εξέλιξης. Η συζήτηση για τον ρόλο των γονιδίων τόσο στη δημιουργία των εξειδικευμένων για κάθε είδος μορφολογικών χαρακτηριστικών όσο και στη δημιουργία ατομικών χαρακτηριστικών εκτείνεται και στο επόμενο κεφάλαιο, όπου αναλύεται η σημασία της χωροχρονικής έκφρασης των γονιδίων και ο δυναμικός χαρακτήτας των μορφών. (Ο σχολαστικός αναγνώστης ίσως εντοπίσει ένα επιστημονικό λάθος στην κατηγορηματικά αρνητική απάντηση του Honore στο ερώτημα της μαθήτριάς του για τη δυνατότητα κλωνοποίησης ανθρώπων. Το έργο γράφηκε στα 1995 και η κλωνοποίηση θηλαστικών έγινε εφικτή μόλις πριν από έναν χρόνο).

Με τη μηχανιστική αναπαράσταση του σώματος (απαραίτητη για τη μελέτη του την εποχή που η βιολογία έθετε τις βάσεις της αλλά και τροχοπέδη για την εξέλιξή της) καταπιάνεται στο τέταρτο κεφάλαιο του βιβλίου του ο Prochiantz. Το θέμα προσφέρεται για φιλοσοφικές και θεολογικές συζητήσεις όμοιες με αυτές που ανέκαθεν απασχόλησαν τους φυσιοδίφες και τους βιολόγους, ενώ χρησιμοποιείται ως αφορμή για την παράθεση των ιδεών του συγγραφέα (διά στόματος Paul) για τον ρόλο των συντηρητικών της επιστημονικής κοινότητας που «θωρακισμένοι με παράσημα εργάζονται μέσα στις ανέσεις και τη μαλθακότητα του κοινώς αποδεκτού».

Το πέμπτο κεφάλαιο με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Η ζωικότητα των μαθηματικών» πραγματεύεται τον ρόλο των μαθηματικών στην απεικόνηση των βιολογικών λειτουργιών. Μέσα από ιστορικές αναδρομές αλλά και απλές παρατηρήσεις της ομήγυρης καθώς και με αναφορές στην τέχνη του χορού ο συγγραφέας πετυχαίνει να μεταφέρει την άποψή του ότι η γεωμετρία (σε αντίθεση με την άλγεβρα) είναι καταλληλότερη για τη μελέτη της μορφογένεσης και της ανάπτυξης. Ταυτόχρονα αποδεικνύει την ικανότητά του να γράφει για το πλατύ κοινό, καθώς βασικές αλήθειες βγαίνουν από το στόμα του Marc: «Οπως σε μια χορευτική παράσταση, οι χορευτές μπορούν να τροποποιήσουν μια χορογραφική άποψη... Τα γονίδια θα ήταν οι χορογράφοι και τα μόρια προσκόλλησης ή αυτά του κυτταροσκελετού εκτελεστές προικισμένοι με δική τους νοημοσύνη».

Σε ένα τέχνασμα καταφεύγει ο συγγραφέας στο έκτο κεφάλαιο του βιβλίου του το οποίο έχει τίτλο «Για μια θεωρία του εμβίου». Βάζει τον Honore να διαβάζει στη συντροφιά ένα χειρόγραφο, το οποίο αποδίδεται σε μιαν αμερικανίδα βιολόγο με το χαρακτηριστικό όνομα Los Angeles Terrible. Το κείμενο - επιστολή προς βιολόγους επιχειρεί να δει τη βιολογία τού σήμερα στις πραγματικές κοινωνικές διαστάσεις της (τουλάχιστον όπως τις αντιλαμβάνεται ο συγγραφέας) μέσα και από μιαν εκτεταμένη ιστορική αναδρομή (στην οποία ο Prochiantz δεν χάνει την ευκαιρία να εξάρει τη συμβολή τού Claude Bernard στην επιστημονική σκέψη) και καταλήγει στο γνωστό συμπέρασμα σώμα = σκέψη = σώμα.

Στο τελευταίο κεφάλαιο του έργου ένα νέο μέλος προστίθεται στη συντροφιά των διανοουμένων. Ο Ιππότης, 90χρονος φιλόσοφος, ακαδημαϊκός και θείος της Laure, καταφθάνει και συγκεντρώνει το ενδιαφέρον όλων. Στη συζήτηση που ακολουθεί ο συμβιβασμένος ακαδημαϊκός δεν αρνείται να συμμεριστεί τις απόψεις των νεοτέρων του και η νίκη του καινούργιου έναντι του παλαιού συμβολίζεται από τον φυσικό θάνατο του υψηλού καλεσμένου.



Ιωάννα Σουφλέρη

ΤΟ ΒΗΜΑ, 22-02-1998