Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο I

Πολιτικός κρατούμενος, μαζί με άλλους, στις φυλακές της Αίγινας, ο Παύλος Ζάννας παρακινείται, σχεδόν υποχρεώνεται να μεταφράσει το έργο. Ο φυλακισμένος αγκιστρώνεται στο Αναζητώντας τον Χαμένο Χρόνο όπως κάποιος που προσπαθεί να διατηρήσει την ισορροπία του ψυχισμού του, και αποπειράται να μεταφράσει αυτό το αχανές, δύσκολο και εκπληκτικό έργο. Μέρα με τη μέρα, σε δύσκολες συνθήκες κράτησης βυθίζεται σε ένα κείμενο το οποίο, όπως υποστηρίζουν ορισμένοι, δεν είναι μεταφράσιμο. Και, μέσα από μια θαυμαστή αναστροφή των πραγμάτων, προσφέρει στον Μαρσέλ Προύστ μια μετάφραση υποδειγματική όσο και συγκινητική.





ΚΡΙΤΙΚΗ




Τις ημέρες αυτές κυκλοφορεί από τις εκδόσεις του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών - Κέντρο Λογοτεχνικής Μετάφρασης ο πρώτος τόμος (Από τη μεριά του Σουάν) μιας καινούργιας, επτάτομης έκδοσης του μυθιστορήματος του Μαρσέλ Προυστ Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο. Ο δεύτερος τόμος της έκδοσης (η ενότητα Στον ίσκιο των ανθισμένων κοριτσιών) πρόκειται να κυκλοφορήσει τον Νοέμβριο του 1998 και στη συνέχεια πρόκειται να εκδοθούν οι ενότητες Η μεριά του Γκερμάντ (άνοιξη 1999), Σόδομα και Γόμορρα (φθινόπωρο 1999), Η φυλακισμένη, Η δραπέτισσα και Ο ξανακερδισμένος χρόνος (έτος 2000). Ετσι μέσα σε διάστημα περίπου δύο χρόνων ο έλληνας αναγνώστης θα μπορεί να έχει στα χέρια του το σύνολο του έργου του Μαρσέλ Προυστ, κατανεμημένο στους τόμους που αντιστοιχούν στις επτά ενότητές του.

Η έκδοση αυτή ­ απόρροια του συντονισμού της εργασίας δύο γενιών ελλήνων μεταφραστών και μελετητών του έργου του Μαρσέλ Προυστ ­ βρίσκει τη φυσική της εκκίνηση στο ακόλουθο ερώτημα: Αν ο αιφνίδιος θάνατος του Παύλου Ζάννα άφησε ημιτελή τη μετάφραση ενός από τα μεγαλύτερα λογοτεχνικά έργα του αιώνα μας και στέρησε την ελληνική γραμματεία από κάποια πολύτιμα μαθήματα, υπάρχει άραγε κάποιος λόγος που να μας ωθεί στο να επανέλθουμε, να συνεχίσουμε, να ολοκληρώσουμε και, στο μέτρο των δυνάμεών μας, να ανανεώσουμε το ίδιο το πλαίσιο έκδοσης; Με άλλα λόγια, μέσα από ποια σειρά διαπιστώσεων και σκέψεων μπορεί να οδηγηθεί κανείς στην απόφαση για την πραγματοποίηση μιας τέτοιας έκδοσης; «Το Βήμα» ζήτησε από τον Παναγιώτη Πούλο, συνεχιστή του μεταφραστικού έργου του Παύλου Ζάννα και επιμελητή της όλης νέας έκδοσης του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, να γράψει, σε πρώτο πρόσωπο, γι' αυτήν
την εκδοτική περιπέτεια.



Η εισπνοή και η εκπνοή



Αν μας επιτρεπόταν να περιγράψουμε τη ζωή και τη συγγραφική πρακτική του Μαρσέλ Προυστ (1871-1922) με όρους φυσιολογίας, θα λέγαμε πως αυτές υπακούουν σε ένα και μοναδικό ρυθμό, αυτόν της αναπνοής: από τη μια πλευρά, μια βαθιά και αργόσυρτη εισπνοή, κατά τη διάρκεια της οποίας ο μαθητευόμενος καλλιτέχνης φαίνεται να εκδηλώνει μόνο κάποιες τυπικές μορφές δραστηριότητας, απαραίτητες για όποιον χαρακτηρίζει τον εαυτό του συγγραφέα. Από την άλλη πλευρά, μια, εκ πρώτης όψεως, βίαιη και σχετικώς σύντομη εκπνοή, κατά τη διάρκεια της οποίας παράγεται και δημοσιεύεται εν μέρει το Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο. Στη δεύτερη περίπτωση, ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια περίπλοκη διεργασία συγγραφής (1907-1922) και έκδοσης (1913-1927), στο μέτρο που ο δημιουργός της παύει να είναι απλώς το ψυχολογικό υποκείμενό της και μοιάζει να ταυτίζεται ολοένα και περισσότερο με το αντικείμενο της εργασίας του, σε τέτοιο μάλιστα βαθμό που θυσιάζει στο όνομά της και την ίδια τη ζωή του.

Αν οι όροι με τους οποίους περιγράψαμε, αντίστοιχα, την εποχή της «εισπνοής» και την εποχή της «εκπνοής» διαφέρουν ριζικά μεταξύ τους, χρειάζεται ωστόσο να επαναλάβουμε πως υπακούουν σε ένα και μοναδικό ρυθμό: είμαστε πλέον σε θέση να διαπιστώσουμε πως πολλά από τα αυτοβιογραφικά στοιχεία της πρώτης εποχής μεταμορφώνονται σταδιακά καθώς πλάθονται σιγά σιγά κάποια μυθιστορηματικά πρόσωπα και καταστάσεις και, κυρίως, καθώς συγκροτείται μια συνθετική προσέγγιση του έργου τέχνης που στοχεύει στην αποκατάσταση της ιστορικότητας των μορφών ψυχικής παράλυσης ή πλάνης που γνώρισε και διαδοχικά ξεπέρασε η ίδια η λογοτεχνική εμπειρία.

Βλέπουμε έτσι καθαρότερα για ποιουςλόγους το Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο εγκαινιάζει μια νέα πρακτική της λογοτεχνίας: το έργο τέχνης, καθώς θεματοποιεί με τον τρόπο του την έγχρονη διάσταση μιας ύπαρξης, παύει να είναι αποκλειστικά και μόνο ένα αισθητικό αντικείμενο, με τις ιδιαίτερες λογοτεχνικές, καλλιτεχνικές και πολιτισμικές αναφορές του· όπως επίσης, στον βαθμό που δεν αντιμετωπίζει το θέμα του χρόνου στο πλαίσιο μιας αφηρημένης οντότητας αλλά ως ζήτημα συγκεκριμένης πρακτικής, το μυθιστόρημα είναι δυνατόν να περιέχει και μια στοχαστική και κριτική διάσταση: δεν κολυμπάμε «μέσα στον χρόνο», φαίνεται να μας λέει ο Προυστ, αλλά είμαστε στον χρόνο σαν όντα που παγιδεύονται σε αυτόν και συνάμα στήνουν παγίδες, που μέσα από τις παγίδες αυτές κατορθώνουν να συγκροτήσουν τη ζωή τους ­ στο μέτρο που μπορούν να τη στοχάζονται ενόσω τη φτιάχνουν ­ προσδίδοντάς της μιαν εκφραστική διάσταση, δηλαδή με την πραγμάτωση, μέσα από το έργο τέχνης, μιας πολλαπλής και αποτελεσματικής διάρκειας.

Διαπιστώνουμε λοιπόν πόσο στενά συνδέονται στον Προυστ η συγκρότηση του έργου τέχνης με το ζήτημα της έγχρονης διάστασης μιας ζωής. Παρατηρούμε επίσης πόσο στενά συνυφασμένα είναι μεταξύ τους τα αυτοβιογραφικά, τα φιλολογικά και τα στοχαστικά ζητήματα. Κατανοούμε, δηλαδή, με ποιον τρόπο διαγράφονται οι όροι μια δυναμικής διεργασίας που διασχίζει, με τα κενά και τις ρήξεις της, τον αιώνα μας και την οποία θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε σπείρα του χρόνου: οι πρώτες κριτικές αναγνώσεις (όπως και οι παραναγνώσεις) του μυθιστορήματος εγείρουν το ζήτημα της αξιοπιστίας του κειμένου που κρατάμε στα χέρια μας, η φιλολογική αποκατάσταση αυτού του κειμένου (1954, 1987-1989) οδηγεί στην αναζήτηση των βιογραφικών όρων παραγωγής του και στην ανάγκη χρονολόγησης και έκδοσης της επιστολογραφίας του συγγραφέα (1970-1993). Τέλος, παράλληλα με το πέρας αυτού του φιλολογικού κύκλου, εμφανίζεται και η διατύπωση νέων κριτικών ερωτημάτων που ανανεώνουν το αναγνωστικό ενδιαφέρον για το εγχείρημα του Προυστ με τις συμβολές ιστορικών, κοινωνικών επιστημόνων, ψυχαναλυτών και φιλοσόφων.

Τμήμα αυτής της δυναμικής διεργασίας που συγκροτεί σταδιακά το διεθνές αναγνωστικό κοινό του έργου αποτελεί και η πολύτιμη μεταφραστική και κριτική εργασία (1969-1988) του Παύλου Ζάννα, που όχι μόνο συνιστά πράξη αντίστασης εναντίον της τυραννίας αλλά και προτείνει ένα μακροπρόθεσμο, θετικό πρότυπο διαπολιτισμικής πρακτικής. Υπ' αυτή την έννοια, η καινούργια ελληνική έκδοση του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο αντλεί την ενέργειά της από τον ίδιο τον πυρήνα του μεταφραστικού εγχειρήματος του Παύλου Ζάννα ενώ αποπειράται παράλληλα να ενσωματώσει δημιουργικά και κάποιες νέες διαστάσεις του ζητήματος.

Ετσι, σε ό,τι μεν αφορά την επανέκδοση της μετάφρασης του Παύλου Ζάννα (η οποία αντιστοιχεί στους τεσσερισήμισι, από τους επτά, τόμους της καινούργιας έκδοσης), κύριο μέλημα του επιμελητή της ήταν να ληφθούν υπόψη ορισμένα από τα εκδοτικά μαθήματα της συλλογικής φιλολογικής εργασίας η οποία αποκρυσταλλώθηκε στις νέες εκδόσεις του μυθιστορήματος που κυκλοφόρησαν στη Γαλλία πρόσφατα, ιδίως σε σχέση με την τυπογραφική παρουσίαση, την ενσωμάτωση προσθηκών του συγγραφέα στο σώμα του κειμένου, τη στίξη των διαλόγων και την παραγράφηση. Σε ό,τι δε αφορά το κείμενο της συνέχειας και του τέλους του μυθιστορήματος (που τυχαίνει και να ταυτίζεται σχεδόν με το μετά θάνατον εκδομένο στα γαλλικά τμήμα του μυθιστορήματος, δηλαδή με τις ενότητες Η φυλακισμένη, Η δραπέτισσα και Ο ξανακερδισμένος χρόνος), η μετάφρασή του στηρίζεται εξ ολοκλήρου στα μαθήματα της πλέον έγκυρης δεύτερης γαλλικής έκδοσης του έργου στη Βιβλιοθήκη της Πλειάδας.

Επιπλέον, τα επίμετρα, οι σημειώσεις και οι περιλήψεις που συνοδεύουν κάθε τόμο εμπλουτίστηκαν και ανανεώθηκαν σύμφωνα με τα νεότερα δεδομένα της έρευνας, λαμβάνοντας υπόψη τη διάσταση της σπείρας του Χρόνου: αν ο βασικός στόχος της καινούργιας έκδοσης είναι να δοθεί στον έλληνα αναγνώστη η δυνατότητα να χαρεί σε όλη του την έκταση το μυθιστόρημα του Προυστ, τα συνοδευτικά ντοκουμέντα που περιέχονται σε κάθε τόμο ενδέχεται να τον βοηθήσουν να κατανοήσει τις πολλαπλές διαστάσεις του.

Το «Βιβλίο του Χρόνου» είναι ένα βιβλίο που δημιουργεί την ανάγκη να το διασχίσεις μονομιάς, από την αρχή ως το τέλος του, για να διαπιστώσεις πόσο η αρχή του προϋποθέτει το τέλος του και αντιστρόφως. Πράγματι, μπορούμε σήμερα να ισχυριστούμε ότι οι τρεις χιλιάδες σελίδες του συγκροτούν ένα από τα πιο δομημένα βιβλία της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Επειδή δεν πρόκειται όμως για ένα μυθιστόρημα που κλείνεται οριστικά στον εαυτό του μέσα από τη διατύπωση κάποιου ιδιαίτερου μηνύματος, το Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο είναι ένα βιβλίο που σου δημιουργεί επίσης την ανάγκη να το διαβάσεις πολλές φορές και από άλλες, κάθε φορά, οπτικές γωνίες, επανερχόμενος σε αυτό σε διαφορετικές εποχές της ζωής σου.

Τη διπλή αυτή ανάγκη έρχεται, κατά την άποψή μου, να υπηρετήσει η καινούργια έκδοση του Γαλλικού Ινστιτούτου, στο μέτρο που μπορεί να οδηγήσει τον αναγνώστη της στο να γίνει ανεπαίσθητα συνένοχος αυτής της προυστικής πανουργίας του Χρόνου: να καταλάβει, ανάμεσα σε άλλα, ότι οι ρόλοι του «παθιασμένου» και του «υπομονετικού» αναγνώστη παύουν να είναι διαφορετικοί και τελικά συμπίπτουν, καθώς διαγράφουν στον ορίζοντα τη φιγούρα του ενεργού αναγνώστη.



Σαν μεγεθυντικός φακός



Το απόσπασμα που ακολουθεί, σε μετάφραση του Παναγιώτη Πούλου, προέρχεται από τον «Ξανακερδισμένο χρόνο», την τελευταία ενότητα του μυθιστορήματος του Προυστ. Είναι ένα απόσπασμα που χαρακτηρίζει το όλο μυθιστόρημα δίνοντας το κλειδί τής κατά τον Προυστ προσέγγισης της ιδέας του Χρόνου.

Τέλος τούτη η ιδέα του Χρόνου είχε μιαν ύστατη αξία για μένα, ήταν ένα κέντρισμα, μου έλεγε πως ήταν καιρός να ξεκινήσω, αν ήθελα να εγγίσω αυτό που είχα νιώσει μερικές φορές στη διάρκεια της ζωής μου, σε ξαφνικές αναλαμπές, από τη μεριά του Γκερμάντ, στις περιπλανήσεις μου με άμαξα μαζί με την κυρία ντε Βιλλεπαριζίς, πράγμα που με είχε κάνει να θεωρήσω τη ζωή άξια να τη ζήσει κανείς. Και πόσο περισσότερο άξια να τη ζήσω μου φαινόταν, τώρα που νόμιζα πως ήταν δυνατόν να αποσαφηνιστεί, αυτή η ζωή την οποία βιώνουμε μες στο σκοτάδι, ξαναφερμένη στο αληθινό της παρελθόν, αυτή η ζωή την οποία διαστρεβλώνουμε διαρκώς, εντέλει πραγματωμένη σ' ένα βιβλίο! Πόσο ευτυχισμένος, σκεφτόμουν, θα ήταν όποιος έβρισκε τη δύναμη να γράψει ένα τέτοιο βιβλίο, πόση δουλειά θα τον περίμενε! Για να την προσεγγίσουμε, θα έπρεπε να δανειστούμε κάποιες παρομοιώσεις από τις πιο υψηλές και τις πιο διαφορετικές τέχνες· καθώς ο συγγραφέας αυτός, που θα κατόρθωνε άλλωστε να κάνει φανερές στο βιβλίο του τις αντιθετικές όψεις των χαρακτήρων, για να δείξει τις διαστάσεις τους, όφειλε να το φτιάξει ζυγίζοντας επιμελώς τις λεπτομέρειες, ανασυντάσσοντας αδιάκοπα τις δυνάμεις του, σαν μια προετοιμασία για επίθεση· κι όφειλε να το υπομείνει σαν κόπωση, να το αποδεχθεί σαν κανόνα, να το κτίσει σαν εκκλησία, να το ακολουθήσει σαν επιβεβλημένη δίαιτα, να το υπερνικήσει σαν εμπόδιο, να το κατακτήσει σαν φιλία, να το υπερσιτίσει σαν παιδί, να το πλάσει σαν κόσμο χωρίς να παραμερίσει τούτα τα μυστήρια που πιθανόν εξηγούνται μέσα από άλλους κόσμους και των οποίων η προαίσθηση αποτελεί εκείνο που μας συγκινεί πιο βαθιά στη ζωή και την τέχνη. Και πάλι, σε αυτά τα μεγάλα βιβλία υπάρχουν κάποια μέρη τους που απλώς ιχνογραφήθηκαν και που, κατά πώς φαίνεται, δεν πρόκειται να ολοκληρωθούν ποτέ, τόσο ευρύ ήταν το σχέδιο του αρχιτέκτονα. Πόσοι και πόσοι μεγάλοι καθεδρικοί ναοί δεν παραμένουν ημιτελείς! Το τρέφουμε το βιβλίο, ενισχύουμε τα αδύνατα μέρη του, το προφυλάσσουμε, κι ωστόσο αυτό είναι που στη συνέχεια αναπτύσσεται, υποδεικνύει τον τάφο μας, τον προστατεύει από τις κακολογίες και για λίγο καιρό από τη λήθη. Ομως για να επανέλθω σε μένα τον ίδιο, αναλογιζόμουν με μετριοφροσύνη το δικό μου βιβλίο και θα ήταν μάλιστα ανακρίβεια αν θεωρούσα πως αυτοί που θα το διάβαζαν θα ήσαν οι δικοί μου αναγνώστες. Διότι, κατά την άποψή μου, δεν θα ήσαν αναγνώστες μου αλλά αναγνώστες του ίδιου του εαυτού τους, καθώς το βιβλίο μου δεν ήταν παρά σαν εκείνους τους μεγεθυντικούς φακούς που πρότεινε σ' έναν αγοραστή ο καταστηματάρχης οπτικών στο Κομπραί· και με το βιβλίο μου θα τους προμήθευα τον τρόπο για να διαβάσουν μέσα τους. Δεν θα τους ζητούσα, ως εκ τούτου, να με επαινέσουν ή να με κακολογήσουν, αλλά μόνο να μου πουν αν όντως έτσι έχουν τα πράγματα, αν οι λέξεις που διαβάζουν μέσα τους ταυτίζονται με όσες έχω γράψει (από την άποψη αυτή, εξάλλου, κάποιες πιθανές αποκλίσεις δεν θα οφείλονταν πάντοτε στο ότι οδηγήθηκα σε πλάνη, αλλά ενίοτε και στο γεγονός ότι τα μάτια του αναγνώστη δεν ήσαν ανάμεσα σ' εκείνα με τα οποία το βιβλίο μου ήταν δυνατό να συνταιριάξει ώστε αυτός να κατορθώσει να διαβάσει μέσα του). Ετσι, καθώς τροποποιούσα συνεχώς τις παρομοιώσεις, ενόσω απεικόνιζα καλύτερα, και πιο χειροπιαστά, τη δουλειά με την οποία θα καταπιανόμουν, συλλογιζόμουν πως σκυμμένος πάνω στη μεγάλη τάβλα, υπό το βλέμμα της Φρανσουάζ, που σαν όλα τα ταπεινά πλάσματα τα οποία ζουν κάτω από την ίδια στέγη διαισθάνονται κάτι από την υφή της εργασίας μας (είχα τόσο πολύ λησμονήσει την Αλμπερτίν ώστε να συγχωρώ πια τη Φρανσουάζ για όποιο κακό της είχε προκαλέσει), θα δούλευα πλάι της και σχεδόν με τον τρόπο της (όπως τουλάχιστον εκείνη εργαζόταν άλλοτε: ήταν τώρα τόσο γριά που δεν έβλεπε μπροστά της)· πράγματι, καρφιτσώνοντας εδώ κι εκεί κάποιο επιπλέον φύλλο χαρτί, θα έφτιαχνα το βιβλίο μου, δεν τολμώ να πω φιλόδοξα όπως κτίζεται ένας καθεδρικός ναός μα πολύ απλά όπως ράβεται ένα φόρεμα.



Παναγιώτης Πούλος

ΤΟ ΒΗΜΑ, 06-09-1998