Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο II

Η πρώτη ολοκληρωμένη έκδοση του μυθιστορήματος, του Προύστ,
αυτού του απέραντου ποταμού λέξεων που συγκλόνισαν τη
λογοτεχνία του 20ου αιώνα, στη Γαλλία αλλά και σ' όλο τον
κόσμο. Ο αναγνώστης έρχεται εδώ σε επαφή συνάμα με μίαν
εποποιία της σκέψης, με ένα ταξίδι στους λαβύρινθους του
κοσμικού, καλλιτεχνικού και διανοητικού στερεώματος της εποχής
του Προύστ, με μίαν αξιοθαύμαστη ψυχολογική μελέτη, κι όλα αυτά
στην υπηρεσία μιας ανεπανάληπτης γλώσσας.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η πρωτοβουλία του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών να επανεκδώσει ολοκληρώνοντας την ελληνική μετάφραση της προυστικής Αναζήτησης, εκτός του ότι συνιστά μείζον εκδοτικό γεγονός, είναι διπλά αξιέπαινη. Αφενός τιμά εμπράκτως τον Π. Ζάννα, ιδρυτικό και δραστήριο μέλος του Κέντρου Λογοτεχνικής Μετάφρασης (CTL), τον άνθρωπο δηλαδή που επί μία εικοσαετία, ώς τη στιγμή του αδόκητου θανάτου του, έσκυψε με αυταπάρνηση και αγάπη πάνω σε ένα κείμενο θεωρούμενο για καιρό και από πολλούς μη μεταφράσιμο και έκανε το στοίχημα αυτής της μετάφρασης στοίχημα ζωής. Αφετέρου διαφυλάσσει και εγγυάται την ποιότητα της συνέχισης του έργου αναθέτοντας την περάτωση της μετάφρασης και την επιμέλεια της όλης έκδοσης στον Π. Πούλο, που διδάσκει επίσης στο παραπάνω Κέντρο και ασχολείται συστηματικά με την Αναζήτηση του χαμένου χρόνου εδώ και τουλάχιστον είκοσι ενιαυτούς. Δύο έγκυροι, «ταμένοι» μεταφραστές λοιπόν στην υπηρεσία ενός έργου-μύθου που βρίσκεται (εκδοτικά) σε οικείες, πατρικές αγκάλες. Αριστοι οιωνοί για το ταξίδι του Προυστ στη γλώσσα μας.

Οι δύο πρώτοι τόμοι της Αναζήτησης που έχουμε, προσώρας, στα χέρια μας είναι θεμελιακοί για την περίφημη «αρχιτεκτονική» της, αν μη τι άλλο γιατί εδώ ο Προυστ στήνει την ονομαστική ποιητική του, διάβημα αποφασιστικής σημασίας για την εκκίνηση του σύνολου έργου. Από άποψη κατασκευής, όλο το μυθιστόρημα στηρίζεται στην εύρεση ενός ονομαστικού συστήματος. Γνωρίζουμε ότι η θεωρία τού (κυρίου) ονόματος απασχολούσε προ πολλού τον συγγραφέα και ακριβώς στη μελέτη Εναντίον του Σαιντ-Μπεβ (που μαζί με τον Ζαν Σαντέιγ είναι το πρόπλασμα της Αναζήτησης) εντοπίζουμε το κεφάλαιο «Ονόματα προσώπων», όπου ήδη γίνεται ονομαστική παρέλαση αρκετών από τα πρόσωπα του Χαμένου χρόνου. Μόλις η ονοματοθεσία ρυθμίστηκε, ο αφηγητής ήταν έτοιμος να ξετυλίξει το κουβάρι των αναμνήσεων. Το τρίτο μέρος του τόμου Από τη μεριά του Σουάν («Ονόματα τόπων: το όνομα») και η δεύτερη ενότητα του τόμου Στον ίσκιο των ανθισμένων κοριτσιών («Ονόματα τόπων: ο τόπος») αναπτύσσουν την «κρατυλική» ονομαστική λογική που ο Προυστ δανείζει στον ήρωά του: τα ονόματα μυθικών τόπων όπως η Φλωρεντία και η Βενετία ή το θαλασσινό Μπαλμπέκ ασκούν από μακριά τη γοητεία τους, με μαγική δύναμη, στον μικρό Μαρσέλ και στοιχειώνουν τη φαντασία του, πολύ προτού κάνει την ουσιαστική γνωριμία τους ­ που θα είναι εν μέρει και πηγή μιας μικρής απομύθευσης.

Ο «χαμένος» χρόνος της Αναζήτησης είναι βεβαίως ο περασμένος, ο παρελθών χρόνος, αλλά είναι συνάμα και ο σπαταλημένος, ο άσκοπα ξοδεμένος χρόνος, που έχει και αυτός την «αλήθεια» του. Από την άποψη αυτή, η κίνηση του μυθιστορήματος δεν είναι μονόδρομη, αποκλειστικά αναδρομική, αλλά γίνεται και πρόδρομη αίσθηση των ελευσομένων, στρέφεται σαν ηλιοτρόπιο προς το μέλλον, σαν ανοικτή προσδοκία, προσπαθώντας να ξεκλειδώσει το νόημα των επερχόμενων ημερών. Είναι το εγκιβωτισμένο στο παρελθόν μέλλον, όπως ακριβώς στο κέντρο της λήθης βρίσκεται η μνήμη.

Αυτή η παλίνδρομη κίνηση του μέλλοντος μέσα στο παρελθόν χαρακτηρίζει εν γένει το «μυθιστόρημα της μαθητείας», της σταδιακής μύησης στον κόσμο της γνώσης και των ενηλίκων και, κατά κάποιον τρόπο, η Αναζήτηση είναι Bildungsroman: μέσα από την πολυδαίδαλη κατασκευή της ο αναγνώστης ουσιαστικά παρακολουθεί την αισθητική και κοσμική αγωγή του Μαρσέλ, που θέλει να γίνει συγγραφέας, και όλη του την αγωνία να μη «χάσει» τον χρόνο του, όπως ο μεγάλος του φίλος-μέντορας, ο Σουάν. Ο μικρός Μαρσέλ μαθαίνει ψηλαφητά τον κόσμο, ακολουθώντας τον πατροπαράδοτο δρόμο της ψευδαίσθησης και της απογοήτευσης, της πλάνης και της πικρής γνώσης, που έρχεται αργά και ανανοηματοδοτεί τα περασμένα. Γνωρίζουμε ότι ο Προυστ, ως καλός τεχνίτης, ενώ είχε από την πρώτη στιγμή συλλάβει την τελική ενότητα του έργου, τον αποκαλυπτικό Ξανακερδισμένο χρόνο, φρόντισε να ρυθμίσει έτσι τις ενδιάμεσες χρονικότητες ώστε να φαίνεται σε κάθε στιγμή αυτής της διάρκειας η έλξη του σκοτεινού μέλλοντος, το μέγεθος της άγνοιας και της ξενότητας μπροστά στο άγνωστο.

Οι δύο πρώτοι τόμοι μάς μεταφέρουν στον χλωρό παράδεισο των παιδικών χρόνων, στο οικογενειακό κουκούλι του Κομπραί με τις δύο «ασύμβατες» μεριές περιπάτου, τη «μεριά του Σουάν» και τη «μεριά του Γκερμάντ», κόσμους χωριστούς που θα γίνουν οι δύο πόλοι της ζωής του αφηγητή. Η γεύση της περίφημης «μαντλέν» κινητοποιεί την αθέλητη, συνειρμική μνήμη και βγάζει ξαφνικά μέσα από ένα φλιτζάνι τσάι μια ολόκληρη πόλη (το Κομπραί), με τους δρόμους, τα σπίτια και τους κήπους της, τα βράδια της αϋπνίας και της αναμονής του μητρικού φιλιού της «καληνύχτας», τα ζεστά καλοκαιρινά μεσημέρια και τις βεγγέρες των «μεγάλων», τις θείες, τη γιαγιά, τον παππού, τον πατέρα, τους γείτονες Σουάν: χρώματα και αρώματα μιας ολόκληρης εποχής. Στην αφετηρία του έργου τοποθετείται μια μεγάλη αφηγηματική παρένθεση («Ένας έρωτας του Σουάν») για να φιλοτεχνηθεί το πορτρέτο του γνωστού-άγνωστου οικογενειακού φίλου και γείτονα, του Σουάν. Είναι το μόνο τμήμα του κειμένου όπου περιορίζεται τόσο αισθητά ο ρόλος του αφηγητή, εφόσον περιγράφονται αναμνήσεις και περιστατικά του βίου του Σουάν πολύ πριν από τη γέννηση του μικρού Μαρσέλ. Ο Σουάν-υιός του Κομπραί και ο κοσμικός Σουάν του Παρισιού, ο ερωμένος και αργότερα σύζυγος της Οντέτ ντε Κρεσύ, ο πατέρας της Ζιλμπέρτ, του πρώτου παιδικού έρωτα, ο αισθητής και φιλότεχνος Σουάν... Αρχίζει ήδη η καλειδοσκοπική αλλαγή των προσώπων της Αναζήτησης, ο πολλαπλασιασμός των προσωπείων σε ένα ιλιγγιώδες μπαλέτο ονομάτων και ρόλων.

Tα πραγματικά ταξίδια αναβάλλονται και υποκαθίστανται από φανταστικά μέσω της υποβολής των ονομάτων πόλεων και ο αφηγητής αρκείται στους παρισινούς περιπάτους στον «παιδικό» κήπο του Λουξεμβούργου με την κόρη-Σουάν (Ζιλμπέρτ), ενώ στον «μεγάλο» κήπο του δάσους της Βουλώνης μεσουρανεί το άστρο της μητέρας-Σουάν (Οντέτ). Η ενότητα «Γύρω από την κυρία Σουάν» συνδέεται αντιστικτικά με τον «Έρωτα του Σουάν» και σκιαγραφεί ακριβώς την (κοινωνική) άνοδο της Οντέτ μέσω του γάμου και την πτώση, την καθίζηση του Σουάν, ο οποίος μυεί ωστόσο σταδιακά τον μικρό Μαρσέλ στους χώρους της τέχνης.

Η αλισάχνη του Μπαλμπέκ, όπου ο αφηγητής περνά ένα μακρύ καλοκαίρι με τη γιαγιά του, σκεπάζει την πρώτη του ερωτική απογοήτευση, και το ζωντανό μπουκέτο των κοριτσιών, από όπου θα ξεχωρίσει τον νέο του έρωτα, την Αλμπερτίν, θα τον στρέψει σε άλλους κόσμους. Η περιδιάβαση στον χώρο της ζωγραφικής μέσω του Ελστίρ συμπληρώνει τη μύηση στη λογοτεχνία (Μπεργκότ) και στη μουσική (Βεντέιγ). Ο Μαρσέλ έφηβος, όταν τελειώνει ο τόμος των Ανθισμένων κοριτσιών, είναι σχεδόν ένας «μικρός Σουάν»...

Ο πρώτος τόμος της Αναζήτησης (Από τη μεριά του Σουάν) τυπώνεται «ιδίοις αναλώμασι» το 1913· πέντε χρόνια αργότερα, η εμφάνιση του δεύτερου τόμου (Στον ίσκιο των ανθισμένων κοριτσιών) καθιερώνει οριστικά τον Προυστ ως συγγραφέα και του χαρίζει το βραβείο Γκονκούρ. Το έργο, σχεδιασμένο αρχικά για τρεις ενότητες, απλώνεται, διαστέλλεται συνεχώς, χωρίς να παραβλάπτεται η σταθερή εσωτερική του διάταξη, και γίνεται όντως μυθιστόρημα-ποταμός, παλίμψηστο και έργο εν προόδω, εφόσον οι αναγνώστες που άρχισαν να προπονούνται στην Αναζήτηση το 1913 έφτασαν στην τελευταία σελίδα το 1927...

Η ολοκλήρωση της ελληνικής μετάφρασης προβλέπεται για το 2000. Όσοι αισθάνονται δέος μπροστά στον όγκο του μυθιστορήματος μάλλον διευκολύνονται με την τμηματική παρουσία της (επτάτομης) έκδοσης. Οι δύο πρώτοι τόμοι πάντως, με την αναπόληση της παιδικής γεωγραφίας και τη χαρτογράφηση του οικογενειακού τοπίου, καθώς μάλιστα αναφέρουν όλα σχεδόν τα πρόσωπα που θα στροβιλίζονται στον χορό της μνήμης ως το τέλος του έργου, ανοίγουν ευφρόσυνα τη θύρα για την είσοδο του απαιτητικού, αλλά και του μέσου αναγνώστη. Μακάρι, με την αφορμή αυτής της έκδοσης, να μεταφραστούν επιτέλους και κάποιες από τις λαμπρές κριτικές μελέτες που κοσμούν την τεράστια βιβλιογραφία γύρω από την Αναζήτηση του χαμένου χρόνου.

Λίζυ Τσιριμώκου, ΤΟ ΒΗΜΑ, 24-01-1999