Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο IV

ΚΡΙΤΙΚΗ





Οι εκδοτικές περιπέτειες που σφράγισαν τη γενετική διαδικασία του μεγάλου μυθιστορηματικού πειράματος του Μαρσέλ Προυστ (1871-1922) φαίνεται ότι κατατρύχουν και την ολοκλήρωση της ελληνικής του μετάφρασης. Ο σημερινός τέταρτος τόμος εμφανίζεται, με κάποια καθυστέρηση, σε νέα εκδοτική στέγη: το Βιβλιοπωλείον της Εστίας παίρνει τη σκυτάλη από το «Κέντρο Λογοτεχνικής Μετάφρασης» του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών και εδώ πρόκειται, σύντομα ελπίζουμε, να δουν το φως οι προβλεπόμενοι τρεις εισέτι τόμοι που θα επιτρέψουν επιτέλους στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό την άνετη πρόσβαση σε ένα θρυλικό κείμενο. Οι δύο ενότητες (Ι και ΙΙ) των Σοδόμων και Γομόρρων έχουν ιδιαίτερο βάρος στην ιστορία και στην εξέλιξη της Αναζήτησης του χαμένου χρόνου. Είναι, κατ' αρχάς, τα τελευταία τμήματα του μυθιστορήματος που πρόλαβε να επιμεληθεί ο ίδιος ο συγγραφέας και να τα δει τυπωμένα λίγο προτού πεθάνει, το φθινόπωρο του 1922. Γνωρίζουμε ότι ο αρχικός, προπολεμικός σχεδιασμός της Αναζήτησης προέβλεπε ένα τριμερές σύνθεμα, με εμφανείς συμμετρίες: τη Μεριά του Σουάν (1913) θα ακολουθούσε Η μεριά του Γκερμάντ, ενώ ο επίλογος του Ανακτημένου χρόνου θα απαντούσε αντιστικτικά στον «Χαμένο χρόνο» του γενικού τίτλου.

Το όλο πρόγραμμα όμως τροποποιείται με τη μεγάλη παρένθεση του πολέμου και τον θάνατο του Alfred Agostinelli (1914), τραυματική εμπειρία στον βίο του Προυστ σχεδόν ισάξια με τον θάνατο της μητέρας του, ο οποίος υπήρξε βασικό κίνητρο για την οριστική αφοσίωση του συγγραφέα στο έργο της ζωής του, την Αναζήτηση. Στα χρόνια αυτά εισάγεται και ενοφθαλμίζεται στο μυθιστόρημα η ιστορία της Αλμπερτίν, που αναπροσανατολίζει το αρχικό κείμενο με την πρωταγωνιστική παρουσία ενός νέου ερωτικού γυναικείου τύπου που ξεχωρίζει «στον ίσκιο των ανθισμένων κοριτσιών». Τα Σόδομα και Γόμορρα λοιπόν παρεμβάλλονται ανάμεσα στη Μεριά του Γκερμάντ και στον Ανακτημένο χρόνο, διογκώνονται και γίνονται το κεντρικό τμήμα της Αναζήτησης, ενωτικός κρίκος ανάμεσα στο μυθιστόρημα της μνήμης και στο «μυθιστόρημα της Αλμπερτίν», το μυθιστόρημα του ερωτικού πάθους.

Πρόκειται για ένα κομβικό μεταβατικό στάδιο (και ένα αυτόνομο μυθιστόρημα, κατά κάποιον τρόπο) ανάμεσα στο προπολεμικό και στο μεταπολεμικό κείμενο, και είναι ενδεικτικό της σημασίας που κατέχει στην εσωτερική αρχιτεκτονική της Αναζήτησης το γεγονός ότι ο Προυστ αναφερόμενος στο «δίπτυχο» μυθιστόρημα της Αλμπερτίν (Φυλακισμένη και Αγνοούμενη) χρησιμοποιούσε συχνά τους τίτλους Σόδομα και Γόμορρα ΙΙΙ και Σόδομα και Γόμορρα IV. Ο αναγνώστης εξακολουθεί να παρακολουθεί τη μύηση του αφηγητή στον κόσμο των ενηλίκων, την είσοδό του στον κόσμο της κοσμικότητας και στον κόσμο του έρωτα, με μια βασική ωστόσο διαφορά: ως τώρα το alter ego του ήρωά μας ήταν ο Σουάν, στο κοινωνικό και στο ερωτικό πλαίσιο· εφεξής γίνεται μάλλον ο Σαρλύς.

Η ανακάλυψη της ερωτικής ανορθοδοξίας του Σαρλύς, ευρηματικά συνδυασμένη με τη βοτανολογική μεταφορά της ορχιδέας και του μπούμπουρα, αναγγέλλει πανηγυρικά το τέλος του κύκλου του Γκερμάντ και την αλλαγή πορείας του μυθιστορήματος: ένας ολόκληρος νέος κόσμος, η φυλή των «αρσενικοθήλυκων», προβάλλει στα μάτια του έκπληκτου αφηγητή και τον υποχρεώνει να ανανοηματοδοτήσει πρόσωπα και καταστάσεις, να διακρίνει την έλξη και συνάμα την απώθηση, το μίσος και την αγάπη, το σαδομαζοχιστικό, θα λέγαμε, στοιχείο που ενυπάρχει στην ερωτική σχέση.

Η δεξίωση στο μέγαρο των Γκερμάντ και η δεύτερη παραμονή στο Μπαλμπέκ, που αποτελεί και το μεγαλύτερο μέρος των Σοδόμων και Γομόρρων, περιγράφονται από ένα βλέμμα υποψιασμένο, μυημένο και σκιάζονται από την αίσθηση της απομάγευσης. Το Μπαλμπέκ, αυτή τη φορά στο πλάι της Αλμπερτίν, δεν έχει την αλλοτινή γοητεία του καλοκαιριού με τη στοργική συντροφιά της γιαγιάς, νεκρής πλέον. Η παρθενική ματιά έχει χαθεί, το χνούδι τρίφτηκε και άφησε γυμνό τον κόσμο. Η αρσενική και η θηλυκή ομοφυλοφιλία, το σοδομιτικό και το γομόρριο θέμα διασταυρώνονται συνεχώς στις κοινωνικές συναναστροφές, οι παιδεραστές και οι λεσβίες περιφέρουν το μυστικό της διπλής ζωής τους σε σαλόνια και θέρετρα, οι απαγορευμένοι, ανορθόδοξοι έρωτες πληθαίνουν σαν την άμμο της θάλασσας και όλα μοιάζουν να χωρίζουν πάλι τον κόσμο σε δύο «μεριές», τη μεριά των Σοδόμων, της αρσενοκοιτίας, και τη μεριά των Γομόρρων, του σαπφισμού.

Ο χώρος της Αναζήτησης όμως είναι μεταιχμιακός, είναι το αδιόρατο «μεταξύ» που συνδέει τα θεωρούμενα ασυμβίβαστα. Αργότερα, στη ροή του κειμένου, μαθαίνουμε πως ένα μικρό μονοπάτι συνέδεε τις δυο «μεριές» του Κομπραί, τη μεριά του Σουάν και τη μεριά του Γκερμάντ, δύο μέρη ασυμφιλίωτα στη λογική του μικρού Μαρσέλ. Το μυθιστόρημα της Αλμπερτίν, που αρχίζει να σκιαγραφείται, φαίνεται να αντιπαραθέτει τα Σόδομα στα Γόμορρα, αλλά η ίδια η Αλμπερτίν είναι μια διφορούμενη, υβριδική φιγούρα, ένας αγγελιαφόρος που κινείται με άνεση ανάμεσα στις δύο χωριστές βιβλικές πόλεις, ανάμεσα στα δύο διακριτά φύλα, όπως και η ομόλογή της αρσενική φιγούρα του Μορέλ.

Το θέμα του ανδρογυνισμού είναι βέβαια παλαιά ιστορία στη λογοτεχνία, και δη στη γαλλική παράδοση, αλλά δεν είναι αυτό ακριβώς που αναδεικνύει η ηδονοβλεπτική ματιά του αφηγητή στα Σόδομα και Γόμορρα. Εδώ δεν περιδιαβάζουν σιδώνιοι νέοι και ωραιοπαθείς έφηβοι: οι σοδομιτικές σχέσεις γελοιογραφούνται ανελέητα και το θηλυκό που κρύβει μέσα του ο μεσόκοπος Σαρλύς δεν αιθεροβατεί, απλώς φαλτσάρει και γίνεται πρόξενος άπειρων κωμικών σκηνών. Στην πραγματικότητα φωτίζεται απροκάλυπτα και ρεαλιστικότατα, σατιρίζεται θα ήταν ο ακριβέστερος όρος, μια ολόκληρη κοινωνία με τις αιώνιες δύο «μεριές» της, τη μεριά της νόρμας και τη μεριά της απόκλισης, με τα «τικ», τις χειρονομίες και τις ιδιοτροπίες της: το ιδιόλεκτο του υπηρετικού προσωπικού, της Φρανσουάζ και της κόρης της, π.χ., ή της Σελέστ, η μιξοβάρβαρη γλώσσα των λιφτιέρηδων, οι σολοικισμοί και τα σαρδάμ του διευθυντή του ξενοδοχείου, ο ετυμολογικός οίστρος του Μπρισώ, οι σουσουδισμοί και οι σνομπισμοί των μεγάλων και των μικρομεσαίων σαλονιών, των ευγενών και των πληβείων, συνθέτουν μια τεράστια και πολύχρωμη τοιχογραφία, μια πραγματική σάτιρα ηθών και, από αυτή την άποψη, τα Σόδομα και Γόμορρα είναι το πιο «μπαλζακικό» κομμάτι της Αναζήτησης.

Το μπωντλαιρικής καταγωγής γομόρριο θέμα προηγείται του σοδομιτικού στην Αναζήτηση: η σαπφική αύρα της σκηνής του Μονζουβαίν στοιχειώνει από πολύ νωρίς το ερωτικό ένστικτο του αφηγητή, ο οποίος, ως την εμφάνιση της Αλμπερτίν, παραπαίει ανάμεσα σε δύο γυναικείους τύπους, την άσπιλη παρθένα που ποθείς να βεβηλώσεις και την έμπειρη γυναίκα που ποθείς να σε βεβηλώσει. Η επινόηση της έφηβης με την ασύνειδη σκληρότητα, πέραν του καλού και του κακού, της φονικά αθώας παιδίσκης, της Αλμπερτίν, αφήνει πίσω τα άνθη του κακού, τις καταραμένες μπωντλαιρικές λεσβίες και τον «παρακμιακό» 19ο αιώνα και ανατρέχει στις αρρενωπές ρακινικές ηρωίδες. Αυτή την προυστική ανάγνωση θα προωθήσει αργότερα, επί των ημερών μας, ο Ρολάν Μπαρτ στον περίφημο Ρακίνα του, που δημιούργησε θύελλα αντιδράσεων. Με τη σχολαστικότητα του εντομολόγου ωστόσο ο Προυστ συσχετίζει τους δύο «φάρους» του, Ρακίνα και Μπωντλαίρ, και δημιουργεί την αμφιλεγόμενη γοητεία του θηλυκού δανδή - κάτι το αδιανόητο για τη λογική τόσο του ρακινισμού όσο και του μπωντλαιρισμού.

Οσο προχωρεί ο αφηγητής στην ανάκτηση του χαμένου του χρόνου (και μαζί του ο αναγνώστης) φωτίζει αναδρομικά, εκ των υστέρων, και συναρμολογεί το παρελθόν του, αλλά προδιαγράφει λεληθότως και το μέλλον του - αυτό το μέλλον που έχει μπει ήδη στο αυλάκι του παρελθόντος. Τα Σόδομα και Γόμορρα είναι ένα εξέχον σημείο, με καλή, προνομιακή θέα για τα περασμένα και τα μελλούμενα της Αναζήτησης.

Παρουσιάζοντας τους πρώτους τόμους της εργώδους μετάφρασης του Π. Ζάννα διατύπωνα μια ευχή, που θα την επαναλάβω: τώρα, πολύ κοντά, όπως φαίνεται, στην ολοκλήρωση της ελληνικής μετάφρασης, είναι καιρός να δούμε στη γλώσσα μας και κάποιες από τις λαμπρές κριτικές μελέτες που κοσμούν την τεράστια βιβλιογραφία γύρω από την Αναζήτηση του χαμένου χρόνου.



Λίζυ Τσιριμώκου (αναπληρώτρια καθηγήτρια της Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 17-02-2002