Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο V

Από τα ξημερώματα, με το κεφάλι ακόμη στραμμένο στον τοίχο και πριν αντικρίσω, πάνω από τις μεγάλες κουρτίνες του παραθυριού, τη χροιά που έπαιρνε στη χαραματιά το φως της μέρας, ήξερα ήδη τι καιρό έκανε. Οι πρώτοι θόρυβοι του δρόμου μου το είχαν κιόλας μηνύσει, ανάλογα με το αν έφταναν ώς εμένα σβησμένοι και ξεστρατισμένοι από την υγρασία ή παλλόμενοι σαν βέλη στην καμπανιστή και κενή έκταση ενός ευρύχωρου, παγερού και καθάριου πρωινού· με το πέρασμα του πρώτου τραμ είχα αντιληφθεί αν το κροτάλισμά του είχε παγώσει στη βροχή ή αν κινούσε προς το άπειρο. Και ίσως από τους θορύβους αυτούς να είχε προκληθεί κάποια αναθυμίαση πιο άμεση και πιο διαπεραστική που, γλιστρώντας στον ύπνο μου, άπλωνε μέσα του μια θλίψη προάγγελο χιονιού ή έβαζε κάθε τόσο ένα ανθρωπάκι να ψάλλει απανωτούς ύμνους, δοξαστικούς για τον ήλιο, οι οποίοι μου προκαλούσαν έτσι -όσο, κοιμισμένος ακόμη, άρχιζα να χαμογελώ και τα βλέφαρά μου ετοιμάζονταν να θαμπωθούν- ένα εκκωφαντικό ξύπνημα με μουσική. Από το δωμάτιό μου, άλλωστε, επικοινωνούσα κυρίως με την έξω ζωή την εποχή εκείνη. Ξέρω ο Μπλοχ διηγήθηκε πως όταν ερχόταν να με δει το βράδυ, άκουγε το θόρυβο συζητήσεων· καθώς η μητέρα μου βρισκόταν στο Κομπραί και δεν έβρισκε ποτέ κανέναν στο δωμάτιό μου, ο Μπλοχ έβγαλε το συμπέρασμα πως μιλούσα μόνος μου. Όταν, πολύ αργότερα, πληροφορήθηκε πως η Αλμπερτίν κατοικούσε τότε μαζί μου, κατάλαβε πως την είχα κρύψει απ' όλον τον κόσμο και δήλωσε πως αντιλήφθηκε επιτέλους το λόγο που μ' έκανε, την εποχή εκείνη, να μη θέλω ποτέ να βγαίνω έξω. Έκανε λάθος. Και δικαιολογημένα, διότι η αλήθεια, κι όταν ακόμη είναι απαραίτητη, δεν μπορεί να είναι ολότελα προνοητή· όσοι πληροφορούνται μια σωστή λεπτομέρεια για τη ζωή κάποιου άλλου, βγάζουν αμέσως λαθεμένα συμπεράσματα, και βλέπουν στο γεγονός που μόλις ανακάλυψαν την εξήγηση πραγμάτων που είναι εντελώς άσχετα προς αυτό.[...]

Από τη σελίδα7 του βιβλίου

«Έγινα μεταφραστής τυχαία», έγραψε ο Παύλος Ζάννας σε κείμενο που βρέθηκε στο συρτάρι του μετά τον θάνατό του. «Όσο βρισκόμουν στη φυλακή, στα χρόνια της δικτατορίας, ο Στρατής Τσίρκας μού μήνυσε πως έπρεπε να μεταφράσω το "Αναζητώντας το χαμένο χρόνο" του Μαρσέλ Προυστ, και χωρίς άλλη κουβέντα μού έστειλε τον πρώτο τόμο για ν' αρχίσω. Ύστερα από 15 μέρες, στο επόμενο επισκεπτήριο της γυναίκας μου, ζητούσε κιόλας τα πρώτα χειρόγραφα...».

Κάπως έτσι ξεκίνησε ο μεταφραστικός άθλος του Παύλου Ζάννα, το 1969 στις φυλακές της Αίγινας. Το 3.500 σελίδων εμβληματικό ­ για τον 20ο αιώνα ­ κείμενο του Μαρσέλ Προυστ εθεωρείτο από πολλούς μη μεταφράσιμο, γι' αυτό άλλωστε και δεν είχε κυκλοφορήσει στα ελληνικά, ήδη 42 χρόνια μετά την ολοκλήρωση της έκδοσής του στη Γαλλία. H κυκλοφορία, αυτές τις ημέρες, της «Φυλακισμένης» /5ου τόμου του έργου που κατά πολλούς άλλαξε τον τρόπο γραφής του μυθιστορήματος (τίτλος: «H φυλακισμένη») συμπίπτει με την ολοκλήρωση της δημοσίευσης της μετάφρασης Ζάννα (που καλύπτει το ήμισυ του παρόντος τόμου) και το πέρασμα της σκυτάλης στον Παναγιώτη Πούλο που έχει, ούτως ή άλλως, τη γενική επιμέλεια της επτάτομης έκδοσης.

Ο καθηγητής Αισθητικής και Φιλοσοφίας Παναγιώτης Πούλος, ήδη συνεργάτης του Παύλου Ζάννα στο μεταφραστικό τμήμα του Γαλλικού Ινστιτούτου, όπου είχε ξεκινήσει η προσπάθεια της έκδοσης, έχει συμπεριλάβει στον 5ο τόμο ένα εκτενές κείμενο του Ζάννα (που συνοψίζει τις απόψεις του πάνω σε θέματα θεωρίας της μετάφρασης), καθώς και ένα απολαυστικό βιογραφικό του Προυστ, γραμμένο με τη μορφή σημειώσεων, από τον διευθυντή της Νέας Γαλλικής Επιθεώρησης, Ζακ Ριβιέρ. Μαθαίνουμε λοιπόν για τον «τόσο ευγενικό τρόπο του Προυστ να παραπονιέται», για το μεγαλοαστικό περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσε, αλλά και τα «υπολείμματα κομψότητας» που του απέμειναν στο τέλος, για την «ανεξήγητη γοητεία» του. Είχε «πολύ αριστερές απόψεις», ήταν όμως «εμφανές» ότι «δεν σκέφτηκε ποτέ το ζήτημα με συστηματικό και αντικειμενικό τρόπο». Και χαρακτηριζόταν από «τρομερή περιέργεια για την κρυφή ζωή των ανθρώπων», όπως επίσης και για «το πάθος του για εκδουλεύσεις»: αν ήθελε να προσφέρει μια εκδούλευση, κινητοποιούσε «όλο το δίκτυο των ενδιαμέσων, για να προσεγγίσει ανθρώπους που δεν γνώριζε», «υπενθύμιζε ανειλημμένες υποχρεώσεις», «έπαιζε το κοινωνικό κλαβιέ με έντονη απόλαυση».

Αναγνώστες του εαυτού μας

H «Φυλακισμένη» μπορεί να διαβαστεί σχετικά αυτόνομα, ως πρώτο μέρος του αποκαλούμενου (από τον Προυστ) και «μυθιστορήματος της Αλμπερτίν», που συμπεριλαμβάνει και τον ακυκλοφόρητο έκτο τόμο («H δραπέτισσα»). Οι δύο πρώτοι τόμοι («Από τη μεριά του Σουάν» και «Στον ίσκιο των ανθισμένων κοριτσιών») απηχούν την παιδική ηλικία του αφηγητή, ενώ μετά τη «Μεριά του Γκερμάντ» (τρίτη ενότητα) ακολούθησαν τα «Σόδομα και Γόμορρα», η ανακάλυψη, από τη μεριά του αφηγητή, της αρσενοκοιτίας και του σαπφισμού, που αλλάζει τη θέαση των πραγμάτων. Στον 5ο τόμο ο αφηγητής έχει επιστρέψει από το Παρίσι με την αρσενικοθήλυκη Αλμπερτίν, την οποία αποφασίζει να «φυλακίσει» στην πατρική κατοικία, όσο οι γονείς του απουσιάζουν. Θέλει να την ελέγχει, έστω κι αν δεν έχει αποφασίσει ακόμη αν θα την παντρευτεί. Όλα εκτυλίσσονται στο διαμέρισμα, ενώ τα χρώματα, οι μυρωδιές και οι ήχοι του έξω κόσμου (που κατά τον Προυστ, επισημαίνει ο Παναγιώτης Πούλος, έχουν σημαντική θέση στην οικοδόμηση μιας αληθινής ζωής) αποτελούν την αναγκαία συνδρομή για την ανάλυση του έρωτα και της ζήλιας. Όποιος έχει την υπομονή να διαβάσει και τους επτά τόμους (μετά τη «Φυλακισμένη» και τη «Δραπέτισσα» το έργο θα ολοκληρωθεί με το «Ξανακερδίζοντας τον χαμένο χρόνο»), θα διαπιστώσει αν η ελπίδα που είχε ο Προυστ για τους αναγνώστες του ήταν βάσιμη: αν δηλαδή μετατρέπονται, από αναγνώστες του «Χαμένου χρόνου», σε αναγνώστες του εαυτού τους.

ΜΑΝΩΛΗΣ ΠΙΜΠΛΗΣ, ΤΑ ΝΕΑ , 24-07-2004