Συνεργασία και ανυπακοή

Η ανάδυση της αντίστασης των πολιτών στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1941-1944 ήταν αποτέλεσμα τόσο της ραγδαίας και σχεδόν ομόθυμης άρσης της κοινωνικής συναίνεσης του πληθυσμού προς την κατοχική εξουσία όσο και της απαξίωσης όλων των θεσμών του κράτους, πλην της Εκκλησίας. Η αντίσταση των πολιτών ακολούθησε τη στρατηγική της ευθείας ή συγκεκαλυμμένης άρνησης συνεργασίας με τον κατακτητή ή με τους εγχώριους υποστηρικτές του. Εκδηλώθηκε κυρίως στα μεγαλύτερα αστικά κέντρα του χώρας μέσα από τη μη ένοπλη δράση κοινωνικών, οικονομικών, θρησκευτικών, νομικών, ιατρικών, εκπαιδευτικών και πολιτιστικών παραγόντων. Η πολιτική και κοινωνική δραστηριότητα της ηγεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος την ανέδειξε σε αξιόλογο παράγοντα των εξελίξεων κατά την περίοδο αυτή - κυρίως στην πρωτεύουσα και στην αστική ή ημιαστική περιφέρεια της υπό γερμανοϊταλική κατοχή Ελλάδας, ελάχιστα όμως στις ορεινές και ημιορεινές περιοχές που βρίσκονταν υπό τον έλεγχο των δυνάμεων της Αριστεράς. Η απροκάλυπτα ανοικτή και σταθερή συνεργασία με τον κατακτητή από την μια και η ένοπλη αντίσταση από την άλλη αποτέλεσαν ακραία, περιθωριακά και μεμονωμένα φαινόμενα για την πολιτική συμπεριφορά της ανώτατης εκκλησιαστικής ηγεσίας, καθώς αυτή - με προεξάρχοντες κυρίως τους δύο Αρχιεπισκόπους της κατοχικής περιόδου, Χρύσανθο και Δαμασκηνό - κινήθηκε ανάμεσα στην αναγκαστική συνεργασία και την πολιτική ανυπακοή προς τον κατακτητή.