Πολιτική μέσα στις έννοιες

ΚΡΙΤΙΚΗ





Στους γνωρίζοντες τον χώρο των κοινωνικών επιστημών στην Ελλάδα το όνομα του Κοσμά Ψυχοπαίδη δεν είναι σίγουρα άγνωστο, σε αντίθεση ίσως με το ευρύτερο κοινό. Καθηγητής επί χρόνια στη Γερμανία, στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπου και διδάσκει τώρα, συγγραφέας πολλών θεωρητικών κειμένων, από τα οποία θα μνημονεύσουμε μόνο το «κλασικό» Ιστορία και Μέθοδος, και πρωτεργάτης της προσπάθειας ανάπτυξης μιας σοβαρής θεωρητικής κοινωνικής σκέψης στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες. Το τελευταίο του βιβλίο ονομάζεται Πολιτική μέσα στις έννοιες και είναι μια συλλογή σχετικά πρόσφατων κειμένων από τις εκδόσεις Νήσος.

Στο βιβλίο αυτό συγκεντρώνονται υπό μορφή άρθρων διάφορα κομμάτια (ή το περίγραμμα) της προβληματικής επάνω στην οποία εργάζεται ο Κοσμάς Ψυχοπαίδης (και όσοι παρακολουθούν τη σκέψη του) εδώ και αρκετά χρόνια. Μια προβληματική της οποίας βασικός άξονας είναι η προσπάθεια ανασυγκρότησης της κοινωνικής θεωρίας σε μια χειραφετική προοπτική, σε μια προοπτική άρθρωσης ενός άλλου πολιτικού λόγου και μιας άλλης πολιτικής. Και επειδή οι έννοιες με τις οποίες αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο (κοινωνικό και φυσικό) δεν είναι ποτέ ουδέτερες και αθώες, επειδή οι τρόποι με τους οποίους κατασκευάζονται και χρησιμοποιούνται είναι πάντοτε χρωματισμένοι αξιακά και καθορισμένοι από κοινωνικο - πολιτικά (με την ευρεία έννοια του όρου) συμφέροντα, επειδή χωρίς συνεχή στοχασμό και αναστοχασμό επάνω στις έννοιες και στις αξίες (και στις σχέσεις μεταξύ των δύο) δεν μπορεί να υπάρξει συνειδητή ανθρώπινη πράξη (ατομική ή συλλογική), γι' αυτό υπάρχει και ανάγκη, όπως κάνει εδώ ο Ψυχοπαίδης, να ξαναδιαβάσουμε κριτικά ολόκληρη την παράδοση της νεωτερικής φιλοσοφίας, που αποτελεί το επιστημολογικό πλαίσιο κάθε προσπάθειας εννόησης του πολιτικού.

Βαθύς μελετητής της φιλοσοφίας και της πολιτικής θεωρίας, και ειδικότερα της φιλοσοφικής παράδοσης του γερμανικού ιδεαλισμού (Καντ, Χέγκελ κ.ά.) και των προεκτάσεών της (Μαρξ, Νίτσε αλλά και Βέμπερ), προσπαθεί μέσα από μεθοδικά βήματα να ανασυγκροτήσει το πολιτικο - φιλοσοφικό επιχείρημα του Διαφωτισμού αλλά πάντοτε σε σχέση με τις ιστορικές συνθήκες των σύγχρονων κοινωνιών. Ο Ψυχοπαίδης αναγνωρίζοντας ότι σήμερα έχει τεθεί θέμα «κρίσης» του λόγου (και ειδικά των ορίων του ορθού λόγου), την οποία επισήμανε πρώτος ο Νίτσε, προσπαθεί να διασώσει τον πυρήνα της ορθολογικότητας και της κανονιστικότητας της κοινωνικής ­ πολιτικής θεωρίας από τον κίνδυνο του ανορθολογισμού και του σχετικισμού. Θαυμάζει κάποιος τη σφιχτή, συγκροτημένη επιχειρηματολογία του Ψυχοπαίδη και τη διεισδυτικότητα των αναλύσεών του, αν και θα μπορούσε ίσως να εκφράσει επιφυλάξεις για το κατά πόσο ο «εχθρός» (ανορθολογισμός, σχετικισμός) είναι υπαρκτός ή κατασκευασμένος. Και ακόμη και αν κάποιοι νιώθουν άβολα με το «αυστηρό» ορθολογιστικό και κανονιστικό πλαίσιο της σκέψης του Ψυχοπαίδη σε εποχές που όλες οι επιστημολογικές και αξιακές βεβαιότητες έχουν αμφισβητηθεί, ακόμη και αν θα ήθελαν να ανοίξουν τη θεωρητική διερεύνηση και προς πιο σύγχρονες θεωρητικές προτάσεις (η οποία όμως δεν αναιρεί την αξία των κλασικών), αυτά είναι επιμέρους ενστάσεις που δεν αναιρούν την αξία και τη συγκρότηση αυτής της σκέψης.

Τελικά, εκτός από οριακές και ακραίες περιπτώσεις, το ζήτημα δεν είναι τόσο ο κίνδυνος κατάργησης του ορθού λόγου (ο τόπος από τον οποίο όλοι αναγκαστικά μιλάμε) αλλά η κατάδειξη των ορίων του και των διαστροφών του («εργαλειακή ορθολογικότητα») στην προοπτική όχι ενός ανύπαρκτου «ξεπεράσματος» αλλά της επαναεπεξεργασίας και αναστοχασμού, όπως κάνει στα κείμενα αυτά ο Ψυχοπαίδης, τόσο των όρων κατανόησης του πολιτικού όσο και των προϋποθέσεων της ανθρώπινης δράσης. Η αγωνία του Ψυχοπαίδη είναι να διασώσει το αξιακό περιεχόμενο της ανθρώπινης ατομικής ή συλλογικής πράξης απέναντι στον κίνδυνο ­ κατά την εκτίμησή μου ­ περισσότερο του μηδενισμού (nihilism) παρά του σχετικισμού. Όπως φαίνεται και στα τελευταία κείμενα του βιβλίου, η πιθανότητα μιας χειραφετικής πράξης (και μιας πιο ελεύθερης και δίκαιης κοινωνίας) δεν παράγεται ως αφηρημένη ιστορική νομοτέλεια της κρίσης του καπιταλισμού (δηλαδή δογματικά) αλλά συγκροτείται ως δυνατότητα των ανθρώπινων κοινωνιών να προστατευθούν από την καταστροφή (οικολογική, οικονομική, κοινωνική) μέσω της αντίστασης σε κάθε μορφής καταπίεση, καταναγκασμό και αποκλεισμό.

Η στέρεη θεωρητική σκέψη του Ψυχοπαίδη συνεπώς προσπαθεί να γεφυρώσει αυτό το περιβόητο «χάσμα» θεωρίας και πράξης, όχι με πολιτικάντικες αερολογίες, αλλά με την ίδια της τη θεωρητική συγκρότηση και συνέπεια. Ο Ψυχοπαίδης μάς δείχνει ότι όλα αυτά που φαίνονται αυταπόδεικτα ­ και συνεπώς τόσο «ακίνδυνα» και θα μπορούσαν να ειπωθούν ακόμη και στα «παράθυρα» της τηλεόρασης ­ παραπέμπουν τελικά σε τεράστια φιλοσοφικά ζητήματα που ορίζουν αυτό που ονομάζεται «νεωτερικότητα» και που μέσα από μια σοβαρή θεωρητική - επιστημολογική διερεύνηση μπορούν να ξεπεράσουν κάθε «εκσυγχρονιστική» ευχολογία προς την κατεύθυνση μιας ριζοσπαστικής, χειραφετικής πολιτικής.

Στη νεοελληνική μας πραγματικότητα η ιδέα ότι κάποιος καταπιάνεται σοβαρά με τη θεωρητική σκέψη συναντά εναλλακτικά συγκαταβατικά χαμόγελα λύπησης, ανοικτή περιφρόνηση ή και εχθρότητα, όχι μόνο από όσους τρέφονται σταθερά από τα σκουπίδια των «ριάλιτι σόου» αλλά και από διάφορους «διανοουμένους» στο όνομα ενός τύπου λαϊκισμού. Να λοιπόν στο βιβλίο αυτό ένας συγκροτημένος λόγος που δεν ντρέπεται να λέγεται θεωρητικός, ενάντια σε όλους αυτούς που θεωρούν ότι η θεωρία είναι δυσνόητη, αφηρημένη ή περιττή, που απαιτούν δηλαδή το ευνόητο, το συγκεκριμένο και το εμπειρικό, αγνοώντας προφανώς ότι όλες αυτές οι έννοιες (και η ίδια η έννοια της εμπειρικότητας) είναι φιλοσοφικές κατηγορίες. Όσο για το περιττό, η θεωρητική σκέψη (και ειδικά η κοινωνική και πολιτική θεωρία) θεωρείται όχι μόνο περιττή αλλά και απειλή από όλους όσους πράττουν ­ αλλά και έχουν συμφέρον να επιβάλλουν την πράξη τους επάνω στους άλλους ­ χωρίς να έχουν ποτέ αναρωτηθεί για τις προϋποθέσεις, το νόημα και τις συνέπειες των πράξεών τους. Στο βιβλίο Πολιτική μέσα στις έννοιες, ο Ψυχοπαίδης δεν κουράζεται να διαβάζει και να ξαναδιαβάζει τη μεγάλη παράδοση της ευρωπαϊκής σκέψης, στην προοπτική πάντοτε ενός άλλου πολιτικού λόγου, μιας άλλης πολιτικής και μιας άλλης κοινωνίας. Αν κάποτε αλλάξει η παραπάνω κατάσταση πραγμάτων σε σχέση με τον θεωρητικό λόγο, τότε αυτό (όπως και τα άλλα του βιβλία) θα μας θυμίζουν πόσα πράγματα οφείλει η ανάπτυξη της κοινωνικής και πολιτικής θεωρίας στην Ελλάδα στον Κοσμά Ψυχοπαίδη.



Ηρακλής Μαυρίδης

ΤΟ ΒΗΜΑ, 19-07-1998