Πτυχές του εμφυλίου πολέμου 1946-1949

Η Ιστοριογραφία του εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα ακολούθησε την πολιτική διαδρομή της χώρας. Μέχρι την πτώση της δικτατορίας των Συνταγματαρχών οι νικητές που μονοπωλούσαν την εξουσία διαμόρφωναν επιλεκτικά και με ποικίλους τρόπους τη συλλογική μνήμη. Η μεταπολίτευση, που εδραίωσε τη δημοκρατία και έλαβε θεσμικά μέτρα άμβλυνσης των αντιθέσεων του παρελθόντος, δημιούργησε τις προϋποθέσεις για επιστημονική, αντικειμενική έρευνα και κριτική αποτίμηση του εμφυλίου.

Αυτή την επιτακτική ανάγκη την ένιωσε έντονα η επιστημονική κοινότητα και για το λόγο αυτό το Ελληνικό Κέντρο Πολιτικών Ερευνών του Παντείου Πανεπιστημίου πήρε την πρωτοβουλία οργάνωσης του πρώτου συνεδρίου για τα 50 χρόνια από τη λήξη του εμφυλίου. Σκοπός του ήταν να υπηρετήσει το ιστορικό αυτό χρέος και να συμβάλλει στην αντικειμενική διερεύνηση όσο γίνεται περισσότερων πτυχών του εμφυλίου.

Κλεομένης Κουτσούκης

Ιωάννης Σακκάς

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ενας ακόμη συλλογικός τόμος αφιερωμένος στον εμφύλιο πόλεμο της Ελλάδας 1946-1949, το τραγικότερο συμβάν στη μεταπολεμική της Ιστορία, εκδόθηκε πρόσφατα. Ο τόμος αποτελεί τα πρακτικά ομώνυμου επιστημονικού συνεδρίου που έλαβε χώρα το 1999 στο Καρπενήσι και οργανώθηκε από το Ελληνικό Κέντρο Πολιτικών Ερευνών και τον Δήμο Καρπενησίου.

Οι εργασίες του τόμου, ανεξάρτητα από τους τίτλους των επιμέρους κεφαλαίων του, μπορούν να χωρισθούν στις εξής ενότητες: εργασίες που εστιάζουν στις πολιτικοϊδεολογικές διαστάσεις του εμφυλίου πολέμου (Α. Φακιολάς, Α. Κουμανταράκη, Φ. Νικολόπουλος, Σ. Μακρής)· εργασίες που εστιάζουν στους οικονομικούς και ταξικούς παράγοντες και παραμέτρους του Εμφυλίου, όπως και στις μετά το τέλος του οικονομικοκοινωνικές επιπτώσεις (Σ. Μπαμπανάσης, Γ. Μαργαρίτης, Τ. Κωστόπουλος)· εργασίες που εστιάζουν στις διεθνείς πολιτικές διαστάσεις του Εμφυλίου, συμπεριλαμβανομένου και του φαινομένου της πολιτικής προσφυγιάς, που προέκυψε μετά τη λήξη του (Α. Τούντα-Φεργάδη, Η. Θερμός, Σ. Ριζάς, Ι. Μπάεφ, Ρ. Φακιολάς)· εργασίες που εστιάζουν σε επί μέρους στρατιωτικές επιχειρήσεις ή συμβάντα σε συνάρτηση με συγκεκριμένες γεωγραφικές αναφορές (Ι. Σακκάς, Α. Φωτόπουλος, Τ. Χατζηαναστασίου, Β. Τσούκας, Κ. Λάζος)· εργασίες που αναφέρονται σε ζητήματα ιδεολογικών ταυτοτήτων ή στις ψυχολογικές διαστάσεις του Εμφυλίου (Μ. Τομαρά-Σιδέρη, Ν. Κοταρίδης, Ν. Σιδέρης)· εργασίες που εστιάζουν στον αφηγηματικό λόγο, γραπτό ή προφορικό, ή στις μαρτυρίες του Τύπου, που αναφέρονται στον Εμφύλιο (Μ. Σταφυλάς, Ρ. Αλβανός, Β. Λάζου, Ν. Κουλούρης, Κ. Μάνης, Π. Παπαγιάννης κ.ά.)· εργασίες που αναφέρονται στο νομικό-θεσμικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο διεξήχθη ο εμφύλιος πόλεμος (Ν. Καλτσόγια-Τουρναβίτη)· τέλος, εργασίες που αναφέρονται σε ποικίλα θέματα, τα οποία παρουσιάζουν κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον, π.χ. σύγκριση των αριστερών ανταρτών με το παραδοσιακό φαινόμενο της ληστείας (Α. Αντωνίου).

Είναι φανερό ότι η συνολική θεματολογία του συλλογικού τόμου είναι ευρεία. Προσεγγίζονται, ανιχνεύονται, αναλύονται ή καταβάλλεται προσπάθεια να κατανοηθούν πάμπολλες πτυχές του Εμφυλίου (σε πολλά τους σημεία μάλιστα άγνωστες μέχρι πρότινος). Βέβαια μπορεί να παρατηρηθεί ότι το σύνολο των κειμένων, που αντιστοιχούσαν σε επί μέρους ανακοινώσεις του συνεδρίου, θα μπορούσε να έχει διαμορφωθεί, ύστερα από αυστηρότερη επιλογή, έτσι ώστε να έχουν μεταξύ τους περισσότερη ομοιογένεια, τουλάχιστον από τη σκοπιά της επιστημονικότητας.

Ωστόσο φαίνεται ότι οι επιμελητές του τόμου προτίμησαν να είναι πιο ανοικτοί στα κριτήρια των επιλογών, ώστε να περιλάβουν, κατά τη γνώμη τους, ενδιαφέροντα στοιχεία που ανήκουν, από άποψη ιστορικού ενδιαφέροντος, στις λεγόμενες μαρτυρίες μιας ιστορικής περιόδου, παρά να επιμείνουν στην αυστηρότερη επιστημονική ομοιογένεια. Το συνέδριο - και στη συνέχεια ο συλλογικός τόμος των πρακτικών του - προσπάθησε να αναδείξει αυτές τις πρωτογενείς μαρτυρίες ανεξάρτητα από οποιαδήποτε άλλη επιστημονική ανάλυση του ιστορικού υλικού και άλλων δευτερογενών στοιχείων, με τα οποία καταπιάστηκαν οι συμμετέχοντες στον τόμο.

Το γενικό πνεύμα του είναι αμερόληπτο και απροκατάληπτο, ενώ επιπλέον διαφαίνεται κάποια αγωνία γύρω από το πώς μπορούμε να διδαχθούμε απ' αυτά τα τραγικά συμβάντα, ύστερα από τα οποία δεν ήταν εύκολο να πει κανείς «ποιος τελικά κέρδισε», όπως χαρακτηριστικά και ειλικρινά ομολογεί ο Τζαννής Τζαννετάκης που προλογίζει τον τόμο.

Μελετώντας κανείς τα κείμενα και συγκρίνοντας τις επί μέρους οπτικές, από τις οποίες προσεγγίζεται η συγκεκριμένη περίοδος, όπως επίσης και τα συμπεράσματα πολλών εργασιών, αβίαστα σχεδόν διαμορφώνει την άποψη ότι θα ήταν πολύ παρακινδυνευμένο και μάλλον αναπόδεικτο να αναγάγει τον Εμφύλιο απλώς σε μια ταξική αναμέτρηση, σχεδόν αναπόφευκτη, μεταξύ καταπιεστικής αστικής τάξης και καταπιεσμένων εργατοαγροτικών στρωμάτων. Η ταξικού περιεχομένου προσφυγή στη λύση του «μοναδικού αιτίου» μάλλον αποκλείεται. Πολλά τα αίτια και πολλές οι παράμετροι. Και οπωσδήποτε δεκτικά και δεκτικές μιας ιεραρχικής αξιολόγησης, από άποψη βαρύτητας στη διαμόρφωση του συνολικού και τελικού πεδίου των αναμετρήσεων. Βέβαια ό,τι τραγικό έγινε βρισκόταν πάντα μέσα στο πλαίσιο μιας σταθερής αντιπαράθεσης μεταξύ κατεστημένων δυνάμεων και δυνάμεων που αμφισβητούσαν την υπάρχουσα κοινωνικοοικονομική δομή της χώρας και την πολιτική της ολιγαρχία (αυτό ήδη είχε ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1930).

Η βαρύτητα όμως των σχετικά αυτόνομων πολιτικών παραγόντων και παραμέτρων (επιλογές ηγεσιών, τρόποι λειτουργίας του ΚΚΕ και του μεταπελευθερωτικού αστικού κράτους, λανθασμένες τακτικές, συγχύσεις ως προς τις τελικές επιδιώξεις, κυρίως από την πλευρά του αμφισβητούντος, επικοινωνιακές δυσλειτουργίες μεταξύ κρίσιμων κέντρων αποφάσεων, διεθνή «πολιτικά παζαρέματα» ερήμην των λαών) ήταν εξίσου αξιόλογη και ορισμένες φορές σαφώς προσδιόριζε το «σημείο εκκίνησης» συγκρουσιακών διαδικασιών με ολέθρια αποτελέσματα.

Είναι σαφές ότι ο αναγωγισμός, η νομοτελειακή εξήγηση και η μονοδιάστατη ανάλυση, όπως και η περιθωριοποίηση του αυτόνομου βιωματικού στοιχείου (η ανθρώπινη διάσταση των γεγονότων από πλευράς «προσωπικού δράματος») μέσα στα δρώμενα, δεν αντλούν επιχειρήματα από τις δημοσιευθείσες εργασίες. Τέλος, πολλές από τις εργασίες με τον τρόπο τους υπογραμμίζουν τη μεροληπτική και μονομερή επίσημη γραμμή ιστοριογραφίας, που είχε περάσει, τουλάχιστον ως το 1974, από τον προπαγανδιστικό μηχανισμό των «νικητών», πράγμα που, εξ αντιδράσεως, «θόλωνε» και την αντικειμενικότητα των αναλύσεων της άλλης πλευράς, εκείνης των «ηττημένων».

Οι διαστάσεις και οι παράμετροι του εμφυλίου πολέμου σε διάφορα επίπεδα είναι πράγματι πολλές και πρέπει απροκατάληπτα και από κάποια, τώρα πια, ιστορική απόσταση αδιάκοπα να διερευνώνται, ώστε νέα στοιχεία να έρχονται στην επιφάνεια και νέες αναλύσεις να φωτίζουν αδιερεύνητα σημεία. Προς αυτή την κατεύθυνση ο παρουσιαζόμενος τόμος αποτελεί μια νέα συμβολή.



Φίλιππος Νικολόπουλος (επίκουρος καθηγητής Κοινωνιολογίας στο τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 27-01-2002