Mason and Dixon

1786, Φιλαδέλφεια. Σε μια επίσκεψη στο σπίτι της αδελφής του, ο αιδεσιμότατος Τσέρικοουκ αφηγείται στα ανίψια του τις περιπέτειες δύο άγγλων αστρονόμων, του Τσαρλς Μέισον και του Τζερεμάια Ντίξον, οι οποίοι, 25 χρόνια πριν, στάλθηκαν από τον Βασιλικό Σύλλογο πρώτα στο Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας για να παρατηρήσουν την διάβαση της Αφροδίτης, μετά στην Αγ. Ελένη, και μετά σε μια απίστευτη οδύσσεια στην καρδιά της Βόρειας Αμερικής, όπου η αποστολή τους ήταν να χαράξουν μια απόλυτα ευθεία γραμμή πλάτους οκτώ μέτρων προς τα δυτικά, η οποία θα αποτελούσε το σύνορο ανάμεσα στην Πενσυλβάνια και το Μέριλαντ, κατά παραγγελία του Λόρδου Μπάλτιμορ και του Τόμας Πεν, ιδιοκτητών των δύο επαρχιών.

Οι δυο συνεργάτες, ο μελαγχολικός Μέισον και ο κεφάτος Ντίξον, ο απαρηγόρητος χήρος και αδιόρθωτος γυναικάς, δεν ξέρουν, βέβαια, ότι αυτή η γραμμή θα φέρει μια μέρα τα ονόματά τους και ότι θα αποτελέσει σύμβολο του διαχωρισμού της Αμερικής ανάμεσα σε πολέμιους και υποστηρικτές της δουλείας - την οποία βρίσκουν μπροστά τους σε όποια αποικία πηγαίνουν.
Περιστοιχισμένοι από συνωμότες κάθε είδους, και από το άγρυπνο βλέμμα των Ινδιάνων, οι Μέισον και Ντίξον μας παίρνουν μαζί τους σε μια περιήγηση - γεμάτη ταμπάκο, οινόπνευμα και καφεΐνη - στο σκοτεινό ημισφαίριο του Διαφωτισμού, όπου συναντούν προσωπικότητες όπως ο Τζορτζ Ουάσινγκτον, ο Βενιαμίν Φραγκλίνος και Σάμιουελ Τζονσον, όπως επίσης ένα σκύλο που μιλάει, έναν κινέζο γνώστη του Φενγκ Σούι, μια μηχανική πάπια ερωτευμένη μ' έναν γάλλο μάγειρα και άλλα πολλά αξιοπερίεργα, που τους δίνουν την ευκαιρία να συμμετάσχουν ενεργά στις πάμπολλες ευκαιρίες παραλογισμού που τους προσφέρει απλόχερα η Εποχή του Ορθολογισμού.

Εδώ ο Τόμας Πύνσον υπογράφει ένα πραγματικό έπος, πελώριο, πνευματώδες και εφευρετικό, το οποίο χαιρετίστηκε από την κριτική σαν ένα από τα κορυφαία σύγχρονα μυθιστορήματα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



H αμεσότητα, η απλότητα του παραμυθά Πύντσον, δεν επιτρέπει να τον θεωρούμε, όπως λέγεται, ούτε ερημίτη ούτε αποτραβηγμένο από την κοινωνία, μα ούτε και εκκεντρικό σαν τον Σάλιντζερ. Απ' ό,τι γνωρίζουμε, ο άνθρωπος ζει τη ζωή του «μέσα στον κόσμο» (με όσα αυτό υποδηλώνει), διατηρώντας το δικαίωμα να μην εμφανίζεται «επώνυμα». Κι αν αυτό μοιάζει κάπως με τους χαρακτήρες του, τόσο το καλύτερο.



Σε στυλ 18ου αιώνα



Το Μέισον & Ντίξον έχει χαρακτήρες που απαντούν, λίγο πολύ, σε αυτές τις περιγραφές. Είναι γραμμένο σε άψογο στυλ 18ου αιώνα, με έναν αφηγητή που προσποιείται, σαν πραγματικά δαιμόνιος μίμος, τον αυτόπτη μάρτυρα στα ταξίδια (στο έργο, στη σκέψη) των δύο επώνυμων ηρώων. Προσποιείται ακόμα και τον ιστορικό, μα και τον επιμελητή που διορθώνει τον αστρονόμο Μέισον και τον τοπογράφο Ντίξον. H γραφή αποτελεί μια απομίμηση/συρραφή της πεζογραφίας του 18ου αιώνα, σαν ένα τέλειο μυθιστόρημα εποχής, χωρίς να παύει να είναι ταυτόχρονα το πιο σημαντικό δείγμα σύγχρονης σιωπηρής επαναστατικής γραφής μετά το Recognitions του Gaddis και το δικό του Ουράνιο Τόξο της Βαρύτητας. Θα μπορούσε να ήταν ένας Χένρυ Φήλντινγκ με το χιούμορ και την ιλιγγιώδη ταχύτητα του Τομ Τζόουνς, ή ένας Τζόναθαν Σουίφτ στην παρωδιακή του διάθεση, ή ακόμα ένας Τζων Γκέυ της Όπερας του ζητιάνου. Όμως δεν είναι τίποτα απ' όλα αυτά, γιατί είναι όλα αυτά μαζί κι ακόμα όσα δεν φαντάστηκε ο Διαφωτισμός για το μέλλον που μας παρέδωσε. Ο Μέισον και ο Ντίξον μάς μεταφέρουν σε μια περιήγηση στο σκοτεινό ημισφαίριο του Διαφωτισμού, οπότε πρόκειται για άλλο πράγμα, που δεν έχει ξαναεμφανιστεί στη λογοτεχνία, κι ας καταφεύγουν οι κριτικοί στην ανόητη ευκολία να βαφτίζουν τον Πύντσον μεταμοντέρνο.

Ο αφηγητής, λοιπόν, προβάλλει ως ένας αποφθεγματικός, κάπως αναξιόπιστος και μάλλον πονηρός κληρικός, που ο Πύντσον ονομάζει Γουίκς Τσέρικοουκ, ο οποίος ισχυρίζεται πως είχε ταξιδέψει μαζί με τους Μέισον και Ντίξον καθ' όλη τη διάρκεια της παραμονής τους στη Βόρειο Αμερική, κι ο οποίος τώρα διηγείται την ιστορία τους σε μια πολυμελή οικογένεια της Φιλαδέλφειας (τα μέλη της οποίας διακόπτουν κατά βούληση για να πουν τα δικά τους καθέκαστα, αθώα, ξεκαρδιστικά, σοβαρά, για τους εξερευνητές ή για τον εαυτό τους). Ο αφηγητής ως «ανεκτά διασκεδαστικός» επισκέπτης έχει αράξει εκεί για κάπου δυο μήνες κατά την περίοδο των Χριστουγέννων του 1786. H ιστορία του αρχίζει το 1761 όταν οι Μέισον και Ντίξον ξεκινούν μια εξουσιοδοτημένη αποστολή (από τον περίφημο Βασιλικό Σύλλογο - Royal Society) στο Κέιπ Τάουν της Νοτίου Αφρικής για να παρατηρήσουν τη διάβαση του πλανήτη Αφροδίτη μεταξύ της Γης και του Ήλιου. Εδώ ο Πύντσον βρίσκεται στο στοιχείο του, ενορχηστρώνοντας μια παρέλαση συγκλονιστικών γνώσεων (και «παρα-γνώσεων») για την παλιά και την καινούργια επιστήμη, η οποία εμφανίζεται στον αιώνα του Ορθολογισμού. Κι εδώ ξεκινάει επίσης η οικολογική συνείδηση που αναπτύσσεται σιωπηρά σε όλο το βιβλίο με έναν πρωτότυπο τρόπο: ενώ αποδέχεται το μεγαλείο της προόδου στην επιστήμη, αποστρέφεται την ηλίθια χρήση της απ' τις αποικιοκρατικές κυβερνήσεις και τον Βασιλικό Σύλλογο.



H περίφημη Γραμμή



Το επίκεντρο του αφηγήματος, βέβαια, βρίσκεται στην περίφημη Γραμμή (την Mason-Dixon Line), δηλαδή τη χωρομέτρηση-τοπογράφηση του τόξου που σήμερα χωρίζει το Ντέλαγουερ από την Πενσυλβάνια, και που τότε αποτέλεσε το «κόψιμο» από μια ομάδα «θεριστών» που δρεπάνισαν και τσεκούρωσαν μια γραμμή περίπου έξι μέτρα σε πλάτος και σε μια απόσταση 244 μιλίων μέσα από αγριότοπο σε μια νοητή ευθεία που ξεκινούσε από τον κόλπο του Τσέζαπηκ, περνούσε πάνω από την οροσειρά Αλεγκένι και κάτω στον ποταμό Οχάιο. Το επιφανειακό story, με άλλα λόγια, είναι η τραγωδία της γεωγραφικής γραμμής και η ζωή των εξερευνητών της. H Γραμμή σηματοδότησε τον εμφύλιο πόλεμο εκατό χρόνια αργότερα, αφού καθόρισε τα σύνορα μεταξύ των Νότιων Πολιτειών που συντηρούσαν σκλάβους και των ελεύθερων Πολιτειών του Βορρά.



Παρέλαση προσώπων



Σε αυτή την εξιστόρηση του μύθου παρελαύνουν διάφορα πραγματικά και φανταστικά πρόσωπα, όπως ο Τζωρτζ Ουάσιγνκτον, ο Βενιαμίν Φραγκλίνος, ο Γουίλιαμ Έμερσον, το φάντασμα της γυναίκας του Μέισον, ένας Κινέζος δάσκαλος του Φενγκ Σούι, ένας σκύλος που μιλάει, μια μηχανική πάπια, και άλλα πολλά. Και βέβαια, η μεγάλη έκπληξη: ανθρωπάκια βαθιά κάτω απ' τη Γη, σαν εξωγήινοι, που φαίνεται (σε μια έκρηξη φαντασίας και παραλλαγής προσωπικότητας) να απάγουν τον Μέισον για να του δείξουν τη δική τους πραγματικότητα σε μια terra concava, όπου οι άνθρωποι εκπέμπουν αγάπη και είναι μονίμως στραμμένοι ο ένας προς τον άλλον, κι όχι προς κάποιον ουρανό, που γι' αυτούς δεν υπάρχει. Μπορούμε να φανταστούμε έτσι τους δυο πρωταγωνιστές στο τέλος, σε ένα μυθιστόρημα που, εκτός των άλλων, είναι και ένας ύμνος στη φιλία.

Αν θα μπορούσαμε να καταλογίσουμε στον Πύντσον κάτι το αρνητικό, αυτό θα ήταν ότι ζητάει την απόλυτη συνειδησιακή εμπλοκή του αναγνώστη - και ίσως σ' αυτό να ζητάει πολλά. Είναι όμως αδύνατο να διαβαστεί διαφορετικά. Και επειδή η αφήγησή του είναι το κάτι καινούργιο, φαίνεται δύσκολη και φοβίζει. Ο αναγνώστης δεν μπορεί να ξέρει με μια επιπόλαιη ματιά, εκ των προτέρων, την ευφορία, τη συγκλονιστική εμπειρία που τον περιμένει όταν εισέλθει στα βαθιά νερά του γλυκύτατου αυτού κόσμου. Κι εδώ πρέπει να επαινέσω τον maitre μεταφραστή του Πύντσον, Γιώργο Κυριαζή, του οποίου το τέλειο στυλ με κάνει να ξεχνάω πως διαβάζω τον συγγραφέα σε μετάφραση - τόσο πολύ μοιάζει ο Κυριαζής με αυθεντικό Πύντσον. Τόσο πολύ βοηθάει ο μεταφραστής έναν Πύντσον που μπορεί ο συγγραφέας άνετα να μας μεταφέρει σε μια εμπειρία ανάπλασης ιστορικών προσώπων για τα οποία λίγα πράγματα γνωρίζουμε, όμως η βαθιά ολοκλήρωση και η ανάπτυξή τους διά μέσου της τέχνης φέρει τα σημάδια της λύπης και της ομορφιάς που εκπέμπει η σκέψη τους. Απ' αυτή τη σκοπιά και μόνο (δηλαδή, από την ανάπλαση της ίδιας της ιστορίας που συνθέτει σε όλα του τα έργα, με το ριζοσπαστικό αλλά λεπτό και συχνά «μυστικό» τρόπο για τους «μυημένους»), όλα τα βιβλία του συγγραφέα γίνονται ένα. Όχι όμως σαν φιλοσοφικό σύστημα ή συστηματική σκέψη, αλλά σαν διαρκής επανάσταση ενάντια στον ορθολογισμό, κάτι που στο παρελθόν κατάφερε μόνο ο μυθιστοριογράφος Σάμιουελ Μπέκετ.



ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΣΙΩΛΗΣ

ΤΑ ΝΕΑ, 12/7/2003