Ο ιστός της πεποίθησης

Πώς διαμορφώνουμε και πώς αλλάζουμε τις πεποιθήσεις μας; Πώς πρέπει να σχετίζονται με την εμπειρία και ειδικότερα με την παρατήρηση; Γιατι θα πρέπει οι πεποιθήσεις μας να αποτελούν ένα συνεκτικό σύνολο; Υπάρχουν πεποιθήσεις που θεμελιώνονται ανεξάρτητα από την εμπειρία; Πώς πρέπει να ελέγχουμε τις υποθέσεις που υιοθετούμε; Σε τι συνίσταται η ορθολογικότητα και η επιστημονική μέθοδος; Γραμμένο με τρόπο προσιτό για τους μη μυημένους στη Φιλοσοφία, το παρόν βιβλίο διερευνά τα παραπάνω (και άλλα συναφή) ερωτήματα, δίνει απαντήσεις, αλλά κυρίως διδάσκει το πώς θα πρέπει να προσεγγίζουμε τέτοιου είδους ερωτήματα στο πλαίσιο της φιλοσοφικής σκέψης. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ως γνωστόν, ο σύγχρονος πνευματικός πολιτισμός χαρακτηρίζεται από τη συνύπαρξη και ένταση μεταξύ της λίαν εκλεπτυσμένης επιστημονικής ορθολογικότητας και του πλέον σκοταδιστικού ανορθολογισμού. Η προηγούμενη ένταση ενισχύεται συνεχώς από την προϊούσα υπερ-εξειδίκευση των προγραμμάτων σπουδών στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, καθιστώντας άκρως επείγουσα και επιτακτική την αφομοίωση από τους σπουδαστές και τις σπουδάστριες όλων ανεξαιρέτως των Ανώτατων Σχολών των στοιχειωδών έστω αρχών της σύγχρονης έλλογης κριτικής σκέψης. Λίαν πρόσφορο προς τούτο σπουδαστικό βοήθημα θα μπορούσε να αποτελέσει το προσφάτως μεταφρασμένο στην ελληνική γλώσσα έργο του αείμνηστου κορυφαίου Αμερικανού φιλόσοφου του εικοστού αιώνα W.V.Quine (1908-2000) σε συνεργασία με το συνάδελφό του J.S. Ullian.

Ολοι και όλες μας διατηρούμε πολυάριθμες δοξασίες και πεποιθήσεις, ενσυνείδητα ή όχι, αδιάφορο, «επί παντός επιστητού». Πώς ωστόσο διαμορφώνουμε και κυρίως πώς δικαιολογούμε το σχηματισμό, τη διατήρηση και /ή την αναθεώρησή τους ως έλλογα όντα; Ο βαθμός υποκειμενικής βεβαιότητάς μας περί της ορθότητάς τους, καθώς και οι αιτιολογικοί παράγοντες που συμβάλλουν στο σχηματισμό και την παγίωσή τους είναι λογικά ανεξάρτητοι από τα διαθέσιμα τεκμήρια που την υποστηρίζουν.

Ωστόσο, η ορθολογικότητα των δοξασιών μας απαιτεί τον καθορισμό της υποκειμενικής βεβαιότητάς μας περί της ορθότητάς τους από το ποσόν και το ποιόν των διαθέσιμων, συναφών προς αυτές, τεκμηρίων. Επιπλέον, η αποτίμηση της ορθότητάς τους και η αναθεώρησή τους δεν διενεργούνται «ατομιστικά» για καθεμία τους, αλλά μάλλον «ολιστικά», συνεκτιμώντας τις λογικές συνέπειες που επιφέρει τυχόν αποδοχή ή απόρριψή τους στο ολικό πλέγμα δοξασιών με τις οποίες συνέχονται, τόσο λογικά και σημασιολογικά, όσο και μεθοδολογικά. Η «επιφάνεια επαφής» του συστήματος πεποιθήσεών μας με τον πραγματικό κόσμο «καλύπτεται» από τις παρατηρησιακές προτάσεις μας, οι οποίες περιγράφουν ή προβλέπουν την εμπειρική μαρτυρία. Ο παρατηρησιακός χαρακτήρας τους έγκειται στη συναινετική αποδοχή τους από κάθε άλλο ή άλλη αυτόπτη μάρτυρα που θα κατανοούσε τη φυσική γλώσσα στην οποία αυτές διατυπώνονται (π.χ. ελληνική, αγγλική κ.ο.κ.). Κατ' αντιδιαστολή προς τις υπόλοιπες πεποιθήσεις μας, οι παρατηρησιακές ελέγχονται «ατομιστικά» και, στη συνέχεια, οι λογικές συνέπειες της αποδοχής ή απόρριψής τους μεταφέρονται στο μέρος εκείνο του συστήματος πεποιθήσεών μας από το οποίο έχουν συναχθεί, ενισχύοντας ή απαιτώντας την αναθεώρησή του, κατά περίπτωση. Η υψηλή διυποκειμενική αξιοπιστία των παρατηρησιακών προτάσεών μας έλκει την καταγωγή της από τον καταδεικτικό τρόπο εκμάθησης ορισμένων λέξεων ή γλωσσικών εκφράσεων μέσω του μαθησιακού μηχανισμού της εξαρτημένης απάντησής μας -παρουσία των αντικειμένων αναφοράς τους στο αισθητηριακό μας πεδίο- κατά την παιδική ηλικία, ενώ αργότερα στους μαθησιακούς μηχανισμούς μας προστίθενται η αφαιρετική και γενικευτική σκέψη.

Βάσει ποιων αρχών ωστόσο καθορίζεται η ορθολογικότητα των μεμονωμένων υποθέσεών μας; Σύμφωνα προς τους Quine και Ullian, οι κυριότερες απ' αυτές είναι οι εξής:

Πρώτον, η λογική συμβατότητά τους με τον κορμό των εκάστοτε διαθέσιμων γνώσεών μας («συντηρητισμός» τους). Π.χ., τυχόν αποδοχή της κεντρικής υπόθεσης της Αστρολογίας θα «ανέτρεπε» το υφιστάμενο σύστημά γνώσεών μας.

Δεύτερον, το συγκριτικά μικρότερο λογικό σθένος και/ ή ο χαμηλότερος βαθμός γνωσιολογικής αφαιρετικότητάς τους εν σχέσει προς άλλες παρεμφερείς τους υποθέσεις («μετριοπάθειά» τους). Π.χ., η υπόθεση «ο κ. Βέλτσος είναι μετανεωτερικός στοχαστής» είναι λογικά ασθενέστερη και συνεπώς προτιμητέα από την υπόθεση «ο κ. Βέλτσος και ο υπογραφόμενος είναι αμφότεροι μετανεωτερικοί στοχαστές». Παρομοίως, η υπόθεση «έχω πονοκέφαλο, ρινική καταρροή, δύσπνοια και πολλά φλέγματα» είναι γνωσιολογικά λιγότερο αφηρημένη από την υπόθεση «πάσχω από ιογενή λοίμωξη του αναπνευστικού».

Τρίτον, η απλότητα του ολικού συστήματος υποθέσεών μας που προκύπτει μετά την ενσωμάτωση μιας νέας υπόθεσής μας σ' αυτό. Π.χ., η απόρριψη των υποθέσεων της Παραψυχολογίας, πέραν της άρσης της λογικής ασυμβατότητάς τους με τη σύγχρονη Ψυχολογία (πρώτη αρχή), καθιστά απλούστερο τόσο το σύστημα των ψυχολογικών υποθέσεών μας όσο και το ολικό σύστημα υποθέσεών μας περί της πραγματικότητας εν γένει.

Τέταρτον, η γενικότητα των υποθέσεών μας, δηλαδή, η ευρύτητα του πεδίου εφαρμογής τους. Μολονότι η αρχή αυτή συγκρούεται με τη δεύτερη (εκείνη της «μετριοπάθειας»), εντούτοις ενθαρρύνει την επινόηση περιεκτικών υποθέσεων που καθιστούν απλούστερο το ολικό σύστημα υποθέσεών μας.

Πέμπτον, η απορριψιμότητά τους, δηλαδή αφ' ενός, ο βαθμός προβλεπτικής ικανότητάς τους και αφ' ετέρου, το μέγεθος της επιβάρυνσης του ολικού συστήματος υποθέσεών μας που θα επέφερε τυχόν απόπειρα διατήρησής τους, παρ' όλη την εμπειρική διάψευση των προβλέψεων στη συναγωγή των οποίων αυτές εμπλέκονται (π.χ. υποθέσεις της Αστρολογίας και της Παραψυχολογίας, που προαναφέρθηκαν).

Εκτον, η ακρίβειά τους, που επιτυγχάνεται μέσω της διασάφησης των εννοιών που τις συγκροτούν και/ ή της διατύπωσής τους με όρους ποσοτικοποιημένων εννοιών, αυξάνει ασφαλώς το βαθμό επιβεβαίωσης που τους προσάγει κάθε επιτυχής πρόβλεψη, στη συναγωγή της οποίας αυτές εμπλέκονται.

Εξάλλου, η εξηγητική ισχύς των υποθέσεών μας θεμελιώνεται στις αιτιακές σχέσεις που αυτές αποκαλύπτουν μεταξύ του εξηγούντος (αιτίου) και του εξηγούμενου (αιτιατού) συμβάντος. Επιπλέον, έμμεση εμπειρική επιβεβαίωση μιας υπόθεσης συνιστά η άμεση εμπειρική επιβεβαίωση υποθέσεων που τη συνεπάγονται λογικά. Τέλος, η ευλογοφάνεια μιας υπόθεσής μας ενισχύεται εφόσον αυτή εξηγεί συμβάντα ή κλάσεις ομοειδών συμβάντων για την εξήγηση των οποίων δεν διατίθενται άλλες ανταγωνιστικές της εξηγητικές υποθέσεις.

Επανασυνδεόμενοι με την εισαγωγική παρατήρησή μας, συμπεραίνουμε ότι το εξαίρετο αυτό βιβλίο εισαγωγής στη σύγχρονη έλλογη κριτική σκέψη εικονογραφεί απολύτως τη θέση των συγγραφέων (σελ. 130): «Ο,τι δύναται να λεχθεί, δύναται να λεχθεί με απλότητα και σαφήνεια».



ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΟΥΛΗΣ λέκτορας Πανεπιστημίου Αθηνών

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 04/04/2003