Λέιλα και άλλα διηγήματα

Xωρίς να ξεφεύγει από τις συμβάσεις τού τυπικού ρομαντικού αφηγήματος, ο Aλέξανδρος Pίζος Pαγκαβής καταφέρνει να συνδυάζει την τέρψη της πλοκής με την ηθική και γνωστική ωφέλεια. Mερικά από τα διηγήματα του διαβάζονται ευχάριστα ακόμη και σήμερα, καθώς διανθίζονται με απίθανες περιπέτειες, δράση, επιτυχείς περιγραφές και ζωντανούς διαλόγους.







ΚΡΙΤΙΚΗ




Ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής (1809 - 1892) ήταν από τους πιο αντιπροσωπευτικούς και πολυπράγμονες έλληνες λόγιους του περασμένου αιώνα. Διετέλεσε καθηγητής της Αρχαιολογίας, πρεσβευτής, υπουργός Εξωτερικών και εκτός από ποιητής, δραματουργός, κριτικός και λεξικογράφος υπήρξε και πολυσχιδής πεζογράφος, αφού έγραψε ιστορικό μυθιστόρημα («Αυθέντης του Μωρέως»), κοινωνικά, περιπετειώδη, ακόμη και αστυνομικής υφής διηγήματα («Ο συμβολαιογράφος») οδοιπορικές αναμνήσεις και παιδικό ανάγνωσμα, συνδυάζοντας αρκετές φορές με επιτυχία τη φαντασία με το ντοκουμέντο και τον εξωτισμό με τον κοινωνικό προβληματισμό.

Μολονότι έχει αναγνωρισθεί είτε ως ο πρώτος έλληνας διηγηματογράφος είτε ως ο σημαντικότερος διηγηματογράφος της ρομαντικής 50ετίας (1830 - 1880), η ελληνική κριτική, ιδιαίτερα μετά το 1880, δεν του χαρίστηκε. Ενδεικτική είναι η κρίση του Ι. Ζερβού το 1915 που έγραψε για τον Α. Ρ. Ραγκαβή ότι «ως σύνολον είναι βέβαια ένας από τους κορυφαίους Νεοέλληνας, αλλά ως ειδικότης εις κάθε μίαν εκδήλωσίν του είναι μέτριος». Παρ' όλ' αυτά δεν μπορούμε να πούμε ότι ο Ραγκαβής είναι απλώς ένας ξεχασμένος πεζογράφος σαν αυτούς που ήρθαν πρόσφατα στο προσκήνιο (Γρ. Παλαιολόγος, Ι. Πιτζιπίος), γιατί κατά καιρούς, ιδιαίτερα μετά τη δεκαετία του 1960, έχουν γίνει κάποιες ανατυπώσεις και ανθολογήσεις των διηγημάτων του οι οποίες πυκνώνουν τα τελευταία χρόνια. Προεξάρχουσα θέση σε αυτές τις ανατυπώσεις κατέχει δικαιολογημένα «Ο συμβολαιογράφος», που πριν από περίπου 20 χρόνια (1979-80) είχε μεταφερθεί και στη μικρή οθόνη σε συνέχειες.

Στον παρόντα τόμο η Λ. Χατζοπούλου ανθολογεί πέντε διηγήματα: «Αι φυλακαί ή η κεφαλική ποινή», «Λέιλα», «Εις τας κορυφάς», «Καλμίνα», «Εκδρομή εις Πόρον», τα οποία με την εξαίρεση του τελευταίου δεν είχαν ανθολογηθεί παλαιότερα. Συνοδευόμενη από κατατοπιστική και περιεκτική εισαγωγή, η ανθολογία χαράζει την πεζογραφική σταδιοδρομία του Α. Ρ. Ραγκαβή, αφού περιλαμβάνει το πρώτο του διήγημα «Αι φυλακαί ή η κεφαλική ποινή» (1837) και το τελευταίο του «Εκδρομή εις Πόρον» (1863). Η ανθολογία θα ήταν ακόμη πιο αντιπροσωπευτική του διηγηματογραφικού έργου του Ραγκαβή, αν συμπεριελάμβανε και το πρώτο μέρος των «Οδοιπορικών Αναμνήσεων», όπου παρατηρείται ένας έντεχνος συνδυασμός ρομαντισμού και θετικισμού, τερπνού και ωφελίμου, δράματος και επιστήμης. Ο Ραγκαβής σε αυτό το διήγημα, θέλοντας να παρουσιάσει στο ελληνικό κοινό (κατά τρόπο εύληπτο και όχι ανιαρό) τη σημασία των νέων τεχνολογικών εξελίξεων του σιδηροδρόμου και του τηλεγράφου, επενδύει την παρουσίαση των τεχνολογικών εξελίξεων με μια δραματική ρομαντική ιστορία. Πρόκειται για ένα μαστορικά οργανωμένο διήγημα γραμμένο με αφηγηματική αυτοσυνείδηση και αυτοαναφορικότητα, που ενδεχομένως θα το ζήλευαν σήμερα αρκετοί σύγχρονοι πεζογράφοι και είναι κρίμα που λείπει από την ανθολογία.

Στα διηγήματα του Ραγκαβή κυριαρχούν η περιπέτεια, η περιπλάνηση και η αναζήτηση. Οι ήρωές του ταξιδεύουν συνεχώς με πλοία, με άμαξες και με σιδηρόδρομο, κατεβαίνουν σε ορυχεία, ανεβαίνουν σε κορυφές. Αναμειγμένοι διαρκώς σε κάποια περιπέτεια, ταξίδι ή περιήγηση σχεδόν σε όλα τα γεωγραφικά πλάτη και μήκη, από τη Νέα Ζηλανδία ως την Αφρική («Καλμίνα») και από την Αμερική ως την Ινδία («Λέιλα»), έρχονται σε επαφή με άλλους λαούς και πολιτισμούς, δοκιμάζουν την ανισότητα, την αδικία, εκδηλώνουν όμως και τη φιλανθρωπία τους, τα πάθη τους και τον έρωτά τους. Παρά την ιδιαίτερη προτίμηση που δείχνει ο Ραγκαβής είτε προς την Αγγλία ως χώρο δράσης είτε προς τους λόρδους ως ήρωές του, τα διηγήματά του δεν αναφέρονται σε έναν ορισμένο εθνικό χώρο αλλά χαρακτηρίζονται από οικουμενικότητα, αποτυπώνοντας τη ρευστότητα των κοινωνικών ιεραρχιών και των πολιτισμικών διαφορών όσο και την αβεβαιότητα των αποικιοκρατικών κατακτήσεων ή των τεχνολογικών επιτευγμάτων.

Για αυτόν τον λόγο χαρακτηρίστηκαν ξενόσπορα και δίχως εθνική χροιά, μολονότι αναγνωρίστηκαν ως γλαφυρά και πνευματώδη. Ως και σήμερα τα διηγήματα του Ραγκαβή εξακολουθούν να αξιολογούνται αρνητικά για «τις υπερβολές και τις απιθανότητές τους» ή να αποδίδεται στον συγγραφέα τους η πρόθεση καθησυχασμού και ξεγελάσματος του αναγνώστη. Οι παραπάνω αιτιάσεις δείχνουν πόσο αβασάνιστα, επιπόλαια και εθνοκεντρικά ήταν τα αξιολογικά μέτρα της ελληνικής κριτικής, υιοθετώντας κάποια αμφίβολα ιδεώδη ρεαλισμού και ιθαγένειας που αν τα δούμε σε όλες τους τις προεκτάσεις συνεπάγονται τον αποκλεισμό και την υποβάθμιση της φανταστικής και μη ρεαλιστικής πεζογραφίας.

Αλλά η κατηγορία του απίθανου, του υπερβολικού και του φανταστικού δεν ευσταθεί στην περίπτωση του Ραγκαβή, γιατί η βάση των περισσότερων διηγημάτων του είναι πραγματολογική. Συχνά η αφετηρία πολλών διηγημάτων του είναι ιστορικά προσδιορισμένη και πολύ κοντά στα τεκταινόμενα στον διεθνή χώρο κατά την περίοδο 1830 - 1850 (αποικισμός της Νέας Ζηλανδίας, πόλεμος των Σείκων στην Ινδία, συζήτηση περί σωφρονιστικού συστήματος στην Αμερική και συνθηκών στα ανθρακωρυχεία της Αγγλίας). Ούτε αυτά τα διηγήματα στερούνται αναφοράς στην ελληνική πραγματικότητα, εφόσον θα μπορούσαν στην εποχή τους να αναγνωστούν και να αναγνωριστούν ως προειδοποιητικές αλληγορίες ή παραβολικές μυθοπλασίες (ιδιαίτερα στην περίπτωση της «Λέιλας») για τις εγχώριες κοινωνικές εξελίξεις ή τα πολιτικά δρώμενα.

Εχω την εντύπωση ότι ο Ραγκαβής ειδώθηκε από πρίσματα εξωαφηγηματικά που καθόρισαν και τη συνολική αποτίμηση της πεζογραφίας του. Δεν υποστηρίζω ότι υπήρξε σπουδαίος πεζογράφος, της κλάσης για παράδειγμα του Βιζυηνού, αλλά νομίζω ότι θα πρέπει να τον απαλλάξουμε από εξωλογοτεχνικές προκαταλήψεις και να του αναγνωρίσουμε, έστω και καθυστερημένα ή επιφυλακτικά, τις αφηγηματικές του ικανότητες. Η κριτική τύχη του Ραγκαβή δείχνει ότι η επανεξέταση της πεζογραφίας του 19ου αιώνα δεν πρέπει να περιοριστεί στην επανεξέταση μόνο των κειμένων αλλά και των εδραιωμένων κριτικών εκτιμήσεων.

Η παρούσα ανθολογία των διηγημάτων του μας δίνει την ευκαιρία να διαπιστώσουμε ότι ο Ραγκαβής είναι ο πεζογράφος που συνδυάζει ίσως καλύτερα από κάθε άλλον τη συνταγή των μέσων του περασμένου αιώνα για τον συνδυασμό του «επαγωγού» με το «διδακτικό» ανάγνωσμα. Αν το κριτήριο της αναβίωσης ή της επιβίωσης του έργου ενός συγγραφέα είναι η αναγνωσιμότητά του και η απήχησή του στους μεταγενέστερους, νομίζω ότι ο Ραγκαβής συγκαταλέγεται ανάμεσα στους πιο αξιανάγνωστους πεζογράφους του περασμένου αιώνα. Στον βαθμό που σήμερα τα συμπλέγματα της εθνογραφικής ιθαγένειας στην ελληνική λογοτεχνία φαίνεται να έχουν ξεπεραστεί, περνώντας μάλιστα στο άλλο άκρο, θα ανακαλυφθούν ξανά ή θα εκτιμηθούν ακόμη περισσότερο τεχνίτες της πλοκής όπως ο Ραγκαβής, ο Ροΐδης και ο Βιζυηνός, χωρίς να ενοχλεί το γεγονός ότι τοποθετούν τις ιστορίες τους εκτός του στενά ελλαδικού χώρου. Δεν είναι, νομίζω, τυχαίο ότι τα δύο διηγήματα του Βιζυηνού, που διαδραματίζονται εκτός του ελληνικού χώρου και παλαιότερα θεωρήθηκαν τα πιο αδύνατά του, «Αι συνέπειαι της παλαιάς ιστορίας» και το «Μεταξύ Πειραιώς και Νεαπόλεως», προσελκύουν τώρα το ανανεωμένο ενδιαφέρον των μελετητών και των αναγνωστών. Αν και διαφορετικοί σε πολλά, αυτοί οι τρεις συγγραφείς αντιπροσωπεύουν ένα δυναμικό αφηγηματικό σύστημα ανοιχτών οριζόντων, κινούμενο διαρκώς προς την υπέρβαση των ορίων, των στενών αντιλήψεων και των εθνικών προκαταλήψεων.



Δημήτρης Τζιόβας

ΤΟ ΒΗΜΑ, 10-05-1998