Το μυστικό του Ιησού (Δεμένο)

«Η θρησκεία που φέρνει τον Θεό ενανθρωπήσαντα μέσα στην ιστορία, δεν καταφεύγει σε εμπειρική τεκμηρίωση της αναστάσεώς Του και επιλέγει να την αφήσει αμαρτύρητη! ...Γι' αυτό και ο άνθρωπος οφείλει να τη βιώνει πνευματικά και να γίνεται κύριος του χρόνου του... Αυτό υπονοούν και οι μεταναστάσιμες εμφανίσεις του Ιησού, όπου οι μαθητές καλούνται να αντικρίσουν με τα μάτια ως μάτια του πνεύματος και όχι να βεβαιωθούν εμπειρικά ότι ο Δάσκαλός τους ηγέρθη εκ του τάφου»



ΣΤΕΛΙΟΣ ΡΑΜΦΟΣ

Κριτική:

Τέτοιες ριζοσπαστικές θεωρήσεις της ιερότερης παραμέτρου του Χριστιανισμού απαιτούν οπωσδήποτε αποκωδικοποίηση.



Το τελευταίο ογκώδες έργο του Στέλιου Ράμφου «Το μυστικό του Ιησού» είναι μια πρωτότυπη σπουδή στα ευαγγέλια. Μπορεί κανείς να το προσπελάσει από πολλές πλευρές. Εγώ θα το πράξω από την πλευρά της επιστημονικής μου ειδικότητας, αυτήν δηλαδή της βιβλικής επιστήμης.



Ο Ράμφος είναι αναμφισβήτητα ο αυθεντικότερος θεωρητικός αναλυτής της νεοελληνικής πραγματικότητας, αλλά ταυτόχρονα κι ένας από τους πλέον ρηξικέλευθους ερμηνευτές ενός μεγάλου φάσματος της διαχρονικής ελληνικής (και χριστιανικής) γραμματείας. Η πορεία του στα σύγχρονα νεοελληνικά μεταπολεμικά δρώμενα και η κριτική του ματιά σε θέματα ταμπού του πολιτικού, φιλοσοφικού και θεολογικού χώρου, τον κατατάσσουν αναμφίβολα στην κορυφή του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασμού.



Για τον υποψιασμένο αναγνώστη το Μυστικό του Ιησού δεν αποτελεί απλώς έναν ακόμη σταθμό στις ερμηνευτικές περιπλανήσεις του συγγραφέα, αλλά την άμεση -πέραν δηλαδή της χρονικής- συνέχεια του προηγούμενου έργου του, Ο Καημός του Ενός, με το οποίο ήρθε να ταράξει πραγματικά τα λιμνάζοντα ύδατα στον θεολογικό χώρο (ιδιαίτερα τον ορθόδοξο), αμφισβητώντας την επί αιώνες ιδεολογική υπεροχή του ανατολικού θεολογικού στοχασμού επί της αλματώδους εξέλιξης του δυτικού πολιτισμού. Εκεί έθετε το καίριο ερώτημα «κατά πόσον χωρεί στο ευαγγελικό κήρυγμα η ατομική προοπτική, κατά πόσον ο χριστιανισμός ενθαρρύνει από κοινωνικής απόψεως την ατομικότητα, οπότε αποτελεί οργανικό στοιχείο της δυναμικής του μηνύματός του». Κατά πόσο, δηλαδή, τα προτάγματα της νεωτερικότητας έχουν θέση εντός του ορθόδοξου θεολογικού συστήματος, και φυσικά στον γενικότερο προσανατολισμό του νεότερου Ελληνισμού.



Το Μυστικό του Ιησού σχεδιάστηκε για να τεκμηριώσει τις διαπιστώσεις του, ανατρέχοντας στα πορίσματα της επιστημονικής έρευνας των τελευταίων δύο αιώνων. Στο έργο όμως αυτό ο Ράμφος επιχειρεί παράλληλα και μια σπάνια και πρωτότυπη ερμηνευτική ανάλυση του σημαντικότερου βιβλίου της παγκόσμιας γραμματείας. Πρωταρχική του, εντούτοις, μέριμνα ήταν να ανατρέξει στον πρωτογενή θεολογικό λόγο, όπως αυτός καταγράφεται στα ιστορικά κείμενα του αρχέγονου χριστιανισμού, και κυρίως στα ευαγγέλια, χωρίς τις μεταγενέστερες ερμηνευτικές τους κατανοήσεις. Οπως χαρακτηριστικά τονίζει, «έτσι μόνο θα ξεπεράσουμε το πνίγος της δογματοπαγούς θεολογίας και θα αναπνεύσουμε καθαρόν αέρα». Με γλώσσα διαπεραστική, έντονα υπαινικτική, γεμάτη κρυφούς φωτισμούς, που για τον έμπειρο αναγνώστη μπορεί κάλλιστα να χαρακτηριστεί μεταθεολογική, μας παρουσιάζει μια πραγματικά χαρισματική πραγματεία, είδος που, δυστυχώς, έχει προ πολλού εκλείψει από το ευρύτερο θεολογικό στερέωμα.



Με μεγάλη ικανοποίηση διαπίστωσα ότι επιτέλους ένας «ορθόδοξος στοχαστής» ήρθε να επισημοποιήσει με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο αυτό που πασχίζει σε μεγάλο βαθμό -αν και όχι πάντοτε με επιτυχία- να επιβάλει τα τελευταία πενήντα χρόνια στον τόπο μας η ορθόδοξη βιβλική επιστήμη, την αυτόνομη δηλαδή προσπέλαση του γεγονότος Χριστός και της διαχρονικότητας του ευαγγελικού λόγου. Είναι, άλλωστε, κάτι που το αναγνωρίζει ο συγγραφέας με την πλούσια ελληνική βιβλιογραφία, στην οποία δηλώνει ότι στηρίζεται.



Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε ότι ο σύγχρονος θεολογικός λόγος έγινε δεκτός εντός της πανεπιστημιακής κοινότητας μόνο στον βαθμό που ακολουθούσε πιστά τους κανόνες της ιστορικής κριτικής ανάλυσης. Και πρωταγωνιστικό ρόλο σ' αυτή την εξέλιξη διαδραμάτισε παγκοσμίως η βιβλική επιστήμη, η έρευνα δηλαδή των ιστορικών κειμένων της Βίβλου των χριστιανών. Τα πορίσματα όμως της τελευταίας ελάχιστα επηρέασαν τον θεολογικό στοχασμό στον χώρο της Ορθοδοξίας. Η δογματική της θεολογία συνεχίζει να στηρίζεται αποκλειστικά στην πατερική θεολογία. Φαίνεται να έχει στερέψει ο ζωντανός θεολογικός στοχασμός. Αυτό οφείλεται κατά κύριο (αν και όχι αποκλειστικό) λόγο στις επιφυλάξεις που διατηρεί (ακόμη;) η Εκκλησία και η συστηματική της θεολογία για τα επιτεύγματα της νεωτερικότητας. Η τελευταία δεν κατάφερε ακόμη να συνταιριάσει την «ατομικότητα», έναν από τους βασικούς πυλώνες της νεωτερικότητας, με την «κοινωνία», τον ακρογωνιαίο λίθο του χριστιανικού συστήματος, που όμως εύκολα μπορεί να διολισθήσει σε καταπιεστικό «κοινοτισμό», υποτιμώντας τελικά ή αδιαφορώντας για τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ελεύθερη διαμόρφωση της ανθρώπινης προσωπικότητας σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Το ότι βέβαια και από την πλευρά της σύγχρονης νεωτερικής διανόησης υπάρχουν επιφυλάξεις ως προς τη νομιμότητα να διαδραματίζουν στον δημόσιο βίο κάποιο ρόλο και θεσμοί που έχουν τις καταβολές τους στην προ-νεωτερικότητα, όπως η Εκκλησία και η θρησκεία γενικότερα, δεν αναιρεί την ουσία του ζητήματος.



Ο Ράμφος καταπιάνεται με «Το μυστικό του Ιησού» όχι ως θεολόγος ή ιστορικός, αλλά ως συγγραφέας, ο οποίος ενδιαφέρεται πρωτίστως για το πρόβλημα της ερμηνευτικής του κατανόησης. Προσεγγίζει τα ευαγγέλια ως γεγονότα πνευματικά, τα οποία αφορούν τον σημερινό άνθρωπο. Ακολουθεί δηλαδή με εξαιρετική επιτυχία τη σύγχρονη μετανεωτερική ερμηνευτική ανάλυση της «αντίδρασης του αναγνώστη» (reader's response), η οποία δεν επιμένει μόνο στην αυστηρά ιστορική και αντικειμενική σημασία των ιερών κειμένων, αλλά προεκτείνεται και στην υπαρξιακή τους κατανόηση και ερμηνευτική υπέρβαση από τον σημερινό αναγνώστη.



Ο ίδιος χαρακτηρίζει την προσπάθειά του «μεταπατερική ανάγνωση των ευαγγελίων», αφού είναι πεπεισμένος ότι «το πλατωνικό-νεοπλατωνικό υπόβαθρο της μετά τον Ωριγένη πατερικής σκέψεως βασίζεται και αναπαράγει τον διαχωρισμό του κόσμου σε αισθητό και νοητό, όπως και του ανθρώπου σε θνητό υλικό σώμα και αθάνατη ψυχή/πνεύμα». Γι' αυτό και η παραδοσιακή προσέγγιση της Καινής Διαθήκης δεν μπορεί για τον Ράμφο (και θα πρόσθετα για σύνολη σχεδόν την ελληνική βιβλική επιστήμη) «να διαθέτει καμία γονιμότητα παρατείνοντας την αρχαία και μεσαιωνική διαιρετική αντίληψη αισθητών και νοητών, σώματος και πνεύματος, σε μια εποχή όπου όλα τείνουν να ενώνονται σε υψηλότερο επίπεδο».



Τα ερμηνευτικό κλειδί της κατανόησης του μηνύματος των ευαγγελίων από τον Ράμφο είναι η «ατομικότητα/εσωτερικότητα». Γράφει χαρακτηριστικά: «Ο Ιησούς φέρνει μια νέα εκδοχή του βιβλικού Μεσσία, έναν νέο τύπο ανθρώπου ως ανοιχτή δυνατότητα υπάρξεως, ο οποίος ενσαρκώνει το "εντός υμών" της Βασιλείας και ξεκλειδώνει αναγεννητικά τις ψυχές, ελευθερώνοντάς τες από τα δεσμά της συλλογικής ταυτότητος». Και αλλού, «η πίστη στον Μεσσία-Χριστό εσωτερικεύεται ως ατομικό βίωμα μιας καινούριας ζωής... τα πάντα υπάρχουν για την εσωτερικότητα». Αυτό είναι σωστό, αλλά όχι όλη η αλήθεια. Αλλωστε το κλασικό χωρίο στο οποίο διαρκώς ανατρέχει ο Ράμφος (η βασιλεία του Θεού εντός υμών εστί), δεν ερμηνεύεται πλέον από τη σύγχρονη βιβλική επιστήμη με αναφορά στην «εσωτερικότητα» (μέσα σας) αλλά στην «κοινωνία» (ανάμεσά σας). Βρισκόμαστε δηλαδή αντιμέτωποι στο αιώνιο πρόβλημα της σχέσης ατομικότητας-κοινωνίας, για την οποία κάναμε λόγο πιο πάνω.



Το Μυστικό του Ιησού έχει πολλαπλούς αποδέκτες. Είναι αποκαλυπτικό και άκρως παιδευτικό για τους πάσης φύσεως στοχαστές και απαιτητικούς αναγνώστες των καιρών μας, κυρίως για όσους επιφανειακά μόνον έτυχε να γνωρίζουν τα «μυστικά» του χριστιανικού πολιτισμού, και ως εκ τούτου αναγκαστικά αναζητούν ιστορικές και επιστημονικές ανατροπές στις πάσης φύσεως «απόκρυφες» διηγήσεις που προσφέρουν με επικοινωνιακά φτιασίδια τα ΜΜΕ (από τις μυθοπλασίες του Νταν Μπράουν μέχρι την πρόσφατη ανακάλυψη του υποτιθέμενου τάφου τής κατά σάρκα οικογένειας του Ιησού). Για τον εικονοκλαστικό λόγο του Ράμφου στα ευαγγέλια «ο Ιησούς αναγνωρίζεται υιός του Θεού υπό την έννοια ότι στο πρόσωπό του ο Πατήρ Θεός δεν φανερώνεται πλέον ως υπερφυσική οντότητας αλλά ως πνεύμα καινούριας ζωής, ως αυθεντικός τρόπος υπάρξεως»!



Είναι, όμως, ταυτόχρονα αφοπλιστικό και επικίνδυνα ανατρεπτικό για όσους ερμηνεύουν στατικά τα βιβλικά κείμενα με μια τάση αποστεωμένης προσέγγισης των πάσης φύσεως δογματικών και ομολογιακών απολυτοτήτων. Με περισσή απλότητα υποστηρίζει ο συγγραφέας ότι «το θαύμα συνιστά εμπειρική πραγματικότητα ως διήγηση και υπερβατική αλήθεια ως σημείο, οπότε το προσλαμβάνουμε ερμηνεύοντας το κείμενο και όχι καταπίνοντάς το»!



Είναι, τέλος, ριζοσπαστικά κριτικό και ευχάριστα προφητικό ακόμη και για την ίδια τη βιβλική επιστήμη την οποία διακονώ. Στην ιστορία της, άλλωστε, οι μεγάλες καμπές της καταγράφτηκαν από επιστήμονες άλλων ειδικοτήτων (Lachmann για το συνοπτικό πρόβλημα, Dilthey και Gadamer για το ερμηνευτικό κ.λπ.). Ο Ράμφος είναι αναμφισβήτητα εκφραστής κάποιας μετανεωτερικής «αλλαγής παραδείγματος» στον χώρο της ερμηνείας της Καινής Διαθήκης, την αναγκαιότητα της οποίας ο υπογράφων με επιμονή υποστηρίζει.

του Πέτρου Βασιλειάδη, Καθηγητή της Καινής Διαθήκης στο ΑΠΘ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 05/04/2007