Η ιστορία των Σταυροφοριών (3 τόμοι)

Oι σταυροφορίες βρίσκονται στο επίκεντρο της Μεσαιωνικής Ιστορίας είτε τις θεωρούμε τη συγκλονιστικότερη και κατ’ εξοχήν ρομαντική χριστιανική περιπέτεια είτε την τελευταία από τις βαρβαρικές επιδρομές. Πριν αρχίσουν οι σταυροφορίες, το κέντρο του πολιτισμού μας βρισκόταν στο Βυζάντιο και στις χώρες του Αραβικού Χαλιφάτου. Πριν σβήσουν, η ηγεμονία του πολιτισμού είχε περάσει στη Δυτική Ευρώπη. Από τη μεταβίβαση αυτή γεννήθηκε η νεότερη Ιστορία. Για να καταλάβουμε ξεκάθαρα όμως αυτό το ζήτημα, πρέπει να κατανοήσουμε όχι μόνο τις εκάστοτε συνθήκες στη Δυτική Ευρώπη που οδήγησαν στη σταυροφορική παρόρμηση, αλλά –ίσως ακόμη περισσότερο– τις περιστάσεις στην Ανατολή που άνοιξαν το δρόμο στους Σταυροφόρους και ευνόησαν την προέλαση και την αποχώρησή τους. Πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη μας όσα συνέβαιναν από τον Ατλαντικό ως τη Μογγολία. Αν δούμε την ιστορία από την πλευρά μόνο των Φράγκων ή μόνο των Αράβων ή ακόμη μόνο από την πλευρά των κυριότερων θυμάτων τους, των χριστιανών της Ανατολής, η σημασία τους θα μας διαφύγει. Γιατί, όπως συμπεραίνει ο Γίββων, η Ιστορία των Σταυροφοριών υπήρξε η Ιστορία μιας Παγκόσμιας Διαμάχης.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Βρετανός ιστορικός συγγραφέας Steven Runciman, διεθνώς γνωστός για το έργο του, δεν ζει πια ανάμεσά μας. Πέθανε τον Νοέμβριο του 2000 σε ηλικία 97 ετών. Αφησε όμως πίσω του ένα σημαντικό έργο, που συνδέεται ιδιαίτερα με το Βυζάντιο και τις Σταυροφορίες.

Αλλωστε οι Σταυροφορίες, με την ευλογία της Καθολικής Εκκλησίας, συνδέονται άρρηκτα με την πορεία και την τύχη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Οπως επισημαίνει ο Βρετανός συγγραφέας: «η αυξανόμενη εθχρότητα μεταξύ ανατολικής και δυτικής χριστιανοσύνης άγγιξε το απόγειό της με τη μεγαλύτερη τραγωδία του Μεσαίωνα, την καταστροφή του βυζαντινού πολιτισμού εν ονόματι του Χριστού». (τόμος Α', σελ. 13)

Ο Runciman στέκεται ιδιαίτερα στην κατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1204 μ.Χ., στη διάρκεια της τέταρτης Σταυροφορίας (1202-1204) μ.Χ.), στις μεγάλες λεηλασίες που υπέστη η πρωτεύουσα του Βυζαντίου, όπως και στην ίδρυση της Λατινικής Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης, που κράτησε ώς το 1261.

Κατά τον Βρετανό ιστορικό, η απόφαση των Δυτικών να εποικίσουν τις χώρες του Βυζαντίου ήταν καταστροφική για τα συμφέροντα της Ουτρεμέρ (των αποικιών που εγκαθίδρυσαν οι Σταυροφόροι στην Εγγύς και τη Μέση Ανατολή). Ηταν περισσότερο καταστροφική και για τον ίδιο τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. «Η Κωνσταντινούπολη εξακολουθεί να είναι το κέντρο του πολιτισμένου χριστιανικού κόσμου». Στις σελίδες του Βιλλαρδουίνου βλέπουμε την εντύπωση που η Κωνσταντινούπολη προκάλεσε στους ιππότες, οι οποίοι είχαν έρθει από τη Γαλλία και την Ιταλία για να την κατακτήσουν.

«Δεν μπορούσαν να πιστέψουν ότι ήταν δυνατόν να υπάρχει στον κόσμο μια τόσο υπέροχη πόλη, ήταν η "βασιλίς των πόλεων"». (τόμος Γ', σελ. 474-475)

Οι περισσότεροι από τους βάρβαρους επιδρομείς, παρατηρεί ο Runciman, όπως οι άνδρες της τέταρτης Σταυροφορίας, δεν είχαν πρόθεση να καταστρέψουν αυτό που βρήκαν. Σκόπευαν να το μοιραστούν και να κυριαρχήσουν επ' αυτού. Αλλά η απληστία και η αδεξιότητά τους τούς έσπρωξαν να επιδοθούν σε μια ανεπανόρθωτη καταστροφή.

Η Ιταλία απέσπασε πράγματι μερικά οφέλη από την παρακμή και την πτώση του Βυζαντίου. Αντιθέτως, οι Φράγκοι έποικοι των βυζαντινών εδαφών, μολονότι έφεραν μια επιφανειακή και ρομαντική ζωντάνια στα βουνά και τις κοιλάδες της Ελλάδας, «δεν ήταν σε θέση να κατανοήσουν τη μακρόχρονη ελληνική πολιτιστική παράδοση», σε αντίθεση με τους Ιταλούς, που οι δεσμοί τους με την Ελλάδα «ποτέ δεν διακόπηκαν» για μεγάλο χρονικό διάστημα, και έτσι μπόρεσαν να εκτιμήσουν περισσότερο την αξία αυτών που έπαιρναν· και όταν η παρακμή του Βυζαντίου σήμανε τη διασπορά των σοφών του, αυτοί δεν άργησαν να καταφύγουν στην Ιταλία. Η εξάπλωση του ανθρωπισμού στην Ιταλία, σύμφωνα με τον Runciman, ήταν έμμεσο αποτέλεσμα της Τέταρτης Σταυροφορίας.

Η ιταλική Αναγγέννηση ξύπνησε την υπερηφάνεια της ανθρωπότητας, αλλά θα ήταν καλύτερα αν είχε επιτευχθεί χωρίς την καταστροφή του χριστιανισμού της Ανατολής.

Το Βυζάντιο μετά το 1204 δεν ήταν πια μια αυτοκρατορία αλλά ένα κράτος μεταξύ άλλων εξίσου ισχυρών ή και ισχυρότερων. Το Βυζάντιο αντιμέτωπο «με την εχθρότητα των Δυτικών» και με τον ανταγωνισμό των Βαλκάνιων γειτόνων του δεν ήταν πια σε θέση να προστατεύσει τον χριστιανισμό από τους Τούρκους. Και οι σταυροφόροι ήταν εκείνοι «που συνέτριψαν με πείσμα» την άμυνα του χριστιανισμού, επιτρέποντας στους Τούρκους να διαβούν τα Στενά και να εισχωρήσουν στην Ευρώπη. Κατά τον Runciman, οι αληθινοί μάρτυρες των σταυροφοριών υπήρξαν οι αθώοι χριστιανοί των Βαλκανίων, όπως και της Ανατολής και της Συρίας, οι οποίοι παραδόθηκαν στους διωγμούς και τη δουλεία.

Απέναντι στις σταυροφορίες που ευλογούσε η Καθολική Εκκλησία οι μωαμεθανοί κήρυξαν ιερό πόλεμο. Το γεγονός αυτό μας κάνει να συνδέουμε τα τότε γεγονότα και να βρίσκουμε μεγάλες ομοιότητες με τα όσα συμβαίνουν στις μέρες μας στην Εγγύς και τη Μέση Ανατολή. Και ο συνειρμός αυτός προκύπτει αναπόφευκτα διαβάζοντας το τρίτομο έργο του Steven Runciman για τις Σταυροφορίες, που έλαβαν χώρα μεταξύ του ΧΙ και του ΧΙΙΙ αιώνα μ.Χ.

Αν και το έργο αυτό του Βρετανού ιστορικού εκδόθηκε αρχικά τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1950, διατηρεί τη φρεσκάδα του, τόσο από άποψη γραφής όσο και από άποψη περιεχομένου, έτσι που μπορεί να τραβήξει και τον σημερινό αναγνώστη στην περιπλάνηση μιας μαζικής εποχής με ιππότες και βασιλείς που πίσω από τις ευγενείς τους επιδιώξεις για την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων «από τους απίστους» έκρυβαν την ιδιοτέλεια, την απληστία, τον βαθύτερο πόθο τους για απόκτηση λαφύρων, εξουσίας και δύναμης.

Ο μέσος Ελληνας ήρθε σ' επαφή με την ιστορία των Σταυροφοριών διά μέσου των σατιρικών βιβλίων του Νίκου Τσιφόρου και το τρίτομο έργο του Runciman τού προσφέρει την ευκαιρία να εμβαθύνει ακόμα περισσότερο στο θέμα.

Δεν πρόκειται για μια αμελητέα ιστορία, αλλά για μία από τις μεγαλύτερες συγκρούσεις της Δύσης με την Ανατολή, έναν πόλεμο με πολιτική σημασία, αν και με θρησκευτική πρόσοψη.

Για να προσεγγίσει κάποιος τις Σταυροφορίες χρειάζεται να μελετήσει την ιστορία των Αράβων, των Τούρκων, των Μογγόλων, που συνδέονται μ' όλη αυτή την πολεμική περιπέτεια, και αυτό κάνει ο συγγραφέας σε ειδικά κεφάλαια του βιβλίου του.

Οπως αναφέρει ο Runciman, οι Σταυροφορίες βρίσκονται στο επίκεντρο της Μεσαιωνικής Ιστορίας, είτε τις θεωρούμε τη συγκλονιστικότερη και κατεξοχήν ρομαντική χριστιανική περιπέτεια είτε την τελευταία (;) από τις βαρβαρικές επιδρομές.

Πριν αρχίσουν οι σταυροφορίες, το κέντρο του πολιτισμού μας βρισκόταν στο Βυζάντιο και στις χώρες του Αραβικού Χαλιφάτου. Πριν σβήσουν, η ηγεμονία του πολιτισμού είχε περάσει στη Δυτική Ευρώπη. Από τη μεταβίβαση αυτή γεννήθηκε η νεότερη ιστορία. Ομως για να αντιληφθεί κάποιος βαθύτερα τις σταυροφορίες πρέπει να κατανοήσει όχι μόνο τις συνθήκες που επικρατούσαν τότε στη δυτική Ευρώπη, αλλά ίσως ακόμη περισσότερο τις περιστάσεις στην Ανατολή που άνοιξαν τον δρόμο στους Σταυροφόρους. Δηλαδή πρέπει να λάβουμε υπόψη μας όσα συνέβαιναν από τον Ατλαντικό ώς τη Μογγολία. Αν δούμε την ιστορία τους από την πλευρά μόνο των Φράγκων ή μόνο των Αράβων ή ακόμη μόνο από την πλευρά των κυριότερων θυμάτων τους, των χριστιανών της Ανατολής, η σημασία τους θα μας διαφύγει.

Γιατί, όπως συμπεραίνει ο Γίββων, η ιστορία των Σταυροφοριών υπήρξε η ιστορία μιας παγκόσμιας διαμάχης, διαφορετικής ίσως αλλά και παρόμοιας μ' αυτές που ζήσαμε τον 20ό και ζούμε επίσης τον 21ο αιώνα.

Ο Βρετανός ιστορικός, όπως και ο ίδιος παραδέχεται, καταθέτει τη δική του προσωπική ματιά περί τις Σταυροφορίες, τις οποίες βέβαια δεν έζησε ο ίδιος, αλλά βασίστηκε σε πλήθος ξένων πηγών, δυτικών και ανατολικών.

«Κάθε συγγραφέας πρέπει να γράψει το βιβλίο του με τον δικό του τρόπο», παρατηρεί ο Runciman. Με τη δική του λοιπόν ματιά ο Βρετανός ιστορικός συγγραφέας μάς βοηθάει να προσεγγίσουμε ένα σημαντικό θέμα, χωρίς να χάνουμε ως αναγνώστες το δικαίωμα, διαβάζοντας τις σελίδες του βιβλίου του περί τις Σταυροφορίες, να συμφωνούμε ή να διαφωνούμε μαζί του.



ΦΟΙΒΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 17/11/2006