Ο Σικελικός εσπερινός

Στις 30 Μαρτίου 1282, την ώρα που οι καμπάνες του Παλέρμο καλούσαν τους πιστούς στους Εσπερινούς, οι Σικελοί πολίτες κατέσφαξαν τη φρουρά και τα μέλη της Κυβέρνησης του Ανδεγαυού Βασιλιά τους. Αυτά τα γεγονότα, μικρής σημασίας εκ πρώτης όψεως, συνέβησαν σε μια κρίσιμη καμπή της ιστορίας. Ο Runciman θεωρεί το περιστατικό αυτό σαν αποκορύφωμα της γλαφυρής, όπως πάντα, διήγησής του που καλύπτει όλη την περιοχή της Μεσογείο, κατά το 13ο αιώνα και τονίζει το σημαντικό ρόλο που έπαιξε το επεισόδιο αυτό στην Ιστορία του Βυζαντίου.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Τι νορμανδοί βασιλείς, τι Γερμανοί, τι Γάλλοι, τι Ιταλοί, τι πάπες και πατριάρχες, τι εμίρηδες και χαλίφηδες, τι Μογγόλοι και Σαρακηνοί, τι χήρες και παιδιά! Ολοι αυτοί αναμετρώνται στο έργο του Στίβεν Ράνσιμαν με ακτίνα δράσης την τότε οικουμένη - είναι να σαστίζει κανείς. Τόση πολυκοσμία θα τρόμαζε οποιονδήποτε συγγραφέα, όχι όμως και τον Ράνσιμαν. Ο κορυφαίος βυζαντινολόγος και ιστορικός του Μεσαίωνα, που πέθανε το 2000 σε ηλικία 97 ετών, έπαιζε τις Σταυροφορίες στα δάχτυλα. Στο Βυζάντιο αισθανόταν σαν στο σπίτι του - άλλωστε είχε από τα νιάτα του επισκεφθεί τις περισσότερες τοποθεσίες που αναφέρει. Ανέλαβε λοιπόν τον άθλο να ξετυλίξει τις αλλεπάλληλες πολιτικές δολοπλοκίες για να καταλήξει με σιγουριά, σαφήνεια και διαβρωτικό χιούμορ στην επανάσταση των εξαγριωμένων Σικελών πάνω στην ώρα που οι καμπάνες στις εκκλησίες του Παλέρμου σήμαιναν τον Εσπερινό, το Πάσχα του 1282.



Ενα άγριο βράδυ



Ο Ράνσιμαν, λίγο πριν από το τέλος του βιβλίου, κωδικοποιεί τα συμπεράσματά του ώστε η εικόνα να προβάλει πεντακάθαρη. Ολοι όσους συναντήσαμε πιο πριν είχαν βάλει ένα λιθαράκι στη «Σικελική υπόθεση». Ούτε ο Ηρακλής Πουαρό δεν θα μπορούσε να ξεδιαλύνει έτσι το κουβάρι της δράσης. Εκείνη τη νύχτα, όταν οι Σικελοί ξεχύθηκαν στους δρόμους του Παλέρμου και κατέσφαξαν τη φρουρά και τη διοίκηση του γάλλου βασιλιά τους, του ανδεγαυού κατακτητή Καρόλου, ουσιαστικά άλλαξαν την ιστορία της χριστιανοσύνης. Σε ένα άγριο αιματοβαμμένο βράδυ καταβαραθρώθηκε ένα σχέδιο αιώνων, η παγκόσμια κυριαρχία της Παποσύνης. «Στην αναταραχή των καιρών οι πάπες δεν έκαναν ποτέ μια ανάπαυλα για αναλογισμό» σχολιάζει ήρεμα ο Ράνσιμαν ό,τι έχει ήδη αποδειχθεί περίτρανα στις προηγούμενες σελίδες. Ο ιστορικός βέβαια δεν είναι με το μέρος κανενός. Κατ' αρχάς μας ενημερώνει για το παράδοξο της αποσιώπησης στην εποχή μας της σφαγής του Εσπερινού.

Ως πριν από έναν αιώνα και ίσως περισσότερο είχε χυθεί πολύ μελάνι για την ιστορία του από ποιητές, δραματουργούς και ιστορικούς αλλά εν τω μεταξύ τα πράγματα άλλαξαν στο διεθνές σκηνικό. Στη θέση των εκτεταμένων αυτοκρατοριών εμφανίστηκαν εθνικά υπερήφανα κράτη. «Σπάνια στις μέρες μας θυμάται κανείς τον Σικελικό Εσπερινό. Για τον μέσο μορφωμένο άνθρωπο οι λέξεις υποδηλώνουν μόνο τον τίτλο μιας από τις λιγότερο γνωστές όπερες του Βέρντι». Και αυτή η όπερα σε λιμπρέτο του Scribe «ήταν μια δουλειά κάθε άλλο παρά επιτυχημένη». Παραγγελία για μια εορταστική παράσταση στο Παρίσι, δυσαρέστησε τους πάντες: τους Σικελούς γιατί ο πρωταγωνιστής και αρχισυνωμότης Ιωάννης της Πρότσιντα τούς εμφάνιζε απάνθρωπους και δειλούς, τους Αυστριακούς γιατί αναφέρεται στον ξεσηκωμό των Ιταλών ενάντια σε μια κατοχική δύναμη και τους Γάλλους γιατί το έργο εξιστορεί τη δικαιολογημένη σφαγή των συμπατριωτών τους. Ο καιρός εκείνος που οι αυτοκράτορες με τους πάπες σχεδίαζαν εκστρατείες σε Ανατολή και Δύση για να ανασυγκροτήσουν την αυτοκρατορία του Ιουστινιανού είχε παρέλθει ανεπιστρεπτί.

Τα σφάλματα της Παποσύνης που οδήγησαν στη σφαγή του Εσπερινού είναι διάσπαρτα σε όλο το μάκρος της αφήγησης. «H Παποσύνη έριξε τα πάντα στον αγώνα. Εριξε περισσότερα χρήματα απ' όσα διέθετε, ποντάρισε στον ιερό πόλεμο - και όλα αυτά δίχως σκοπό. Κατέληξε να πτωχεύσει και, για να καλύψει τις οικονομικές της ανάγκες, ήταν υποχρεωμένη να επιχειρήσει να εισπράξει από κοσμικές δυνάμεις περισσότερα από όσα ήταν πρόθυμες να πληρώσουν». Το κατηγορώ του Ράνσιμαν γίνεται σιγά σιγά αμείλικτο: «Στη μεσαιωνική ιστορία καμία ιδέα δεν υπήρξε υψηλότερη από αυτήν της Παγκόσμιας Εκκλησίας, που θα ένωνε τη χριστιανοσύνη σε μια μεγάλη θεοκρατία, διοικούμενη αμερόληπτα από τον συνετό αντιπρόσωπο του Θεού. Αλλά σ' αυτόν τον αμαρτωλό κόσμο ακόμη και ο αντιπρόσωπος του Θεού έχει ανάγκη από υλικές δυνάμεις για να επιβάλει τη θεία θέλησή του». Για να επιλέξουν τον κοσμικό υποστηρικτή τους οι πάπες βρέθηκαν σε αλλεπάλληλα διλήμματα. Αγνωστο γιατί, κατέληξαν στον Κάρολο των Ανδεγαυών, έναν γάλλο βασιλέα αλαζόνα και πιο φιλόδοξο και από τους πάπες ακόμη. Ο αυτοκράτορας Μιχαήλ στην Κωνσταντινούπολη αντιμετώπιζε τη διαρκή απειλή μιας εισβολής των Ανδεγαυών: «Οταν η παντοδυναμία του Καρόλου γκρεμίστηκε από τον Εσπερινό στο Παλέρμο, οι πάπες ήταν πολύ στενά συνδεδεμένοι μαζί του για να μπορούν να απαλλαγούν από αυτόν».



Πρωινό στο Μιλάνο



Ηταν από τις λίγες φορές στην Ιστορία που βγήκε κάτι καλό από μια αιματοχυσία. Δεν σώθηκε μόνο ένας ηρωικός λαός από την καταπίεση, γράφει ο Ράνσιμαν, αλλά πήραν αρκετά έθνη το μάθημά τους. Μια τόσο θυελλώδης αφήγηση δεν θα μπορούσε παρά να ολοκληρωθεί με ένα ιστορικό ανέκδοτο: «Περισσότερο από τρεις αιώνες αργότερα ο βασιλιάς Ερρίκος IV της Γαλλίας καυχιόταν στον ισπανό πρέσβη για το κακό που θα μπορούσε να κάνει στις ισπανικές κτήσεις στην Ιταλία αν ο βασιλιάς της Ισπανίας έβαζε σε πολύ μεγάλη δοκιμασία την υπομονή του: "Θα πάρω πρωινό στο Μιλάνο" είπε "και θα γευματίσω στη Ρώμη". Τότε ο πρέσβης απάντησε: "Δίχως αμφιβολία, η Μεγαλειότης Σας θα βρεθεί εγκαίρως για τον Εσπερινό στη Σικελία"». Κάπως έτσι τελειώνουν τα ωραία παραμύθια.

Το βιβλίο ωστόσο δεν τελείωσε ακόμη. Ακολουθεί ένα κεφάλαιο για το αν η σφαγή εκείνη είχε οργανωθεί έξω από τη Σικελία ή όχι. H επικρατούσα άποψη, όπως και αυτή του Βολταίρου και του Γίββωνα, ήταν ότι η συνωμοσία που οδήγησε στη σφαγή του Εσπερινού οργανώθηκε από τον ναπολιτάνο εξόριστο Ιωάννη της Πρότσιντα, ο οποίος ενεργούσε για λογαριασμό του Οίκου της Αραγωνίας. Ο Ράνσιμαν ξέρει κάτι παραπάνω: «Ο μεγάλος έπαινος - αν μια σφαγή αξίζει έπαινο - πρέπει να αποδοθεί στους ίδιους τους Σικελούς (...), η οικονομική όμως στήριξη και ο προσδιορισμός της χρονικής στιγμής ήταν έργο του Αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης». Δεν ήταν απλώς μια επανάσταση που εξαπλώθηκε, ήταν ένας ευρωπαϊκός πόλεμος.



ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 29-02-2004