Εισαγωγή στη διαλεκτική

Πληροφορίες και σχόλια:

Μια σφαιρική θεώρηση της ιστορίας της διαλεκτικής από τον Ζήνωνα, τον Πλάτωνα και τον Πρόκλο στον Καντ και τον Χέγκελ κι από κει στον Μαρξ, τον Αλτουσέρ και τον Μαρκούζε.

Στην εποχή μας, όταν γίνεται λόγος για διαλεκτική, εννοείται ουσιαστικά εκείνη του Χέγκελ. Ωστόσο η διαλεκτική έχει την απαρχή της στη «διαλεκτική των υποθέσεων» του Ζήνωνα του Ελεάτη, η οποία, αναπλασμένη στις μορφές της πλατωνικής διαλεκτικής και της «διαλεκτικής του ενός» του Πρόκλου, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στο εγελιανό εγχείρημα. Παρά την έλλειψη της αυτοαναφορικής υποκειμενικότητας στη διαλεκτική του Πλάτωνα, o Χέγκελ την τοποθέτησε δίπλα στην καντιανή υπερβατολογική διαλεκτική των κοσμολογικών αντινομιών. Από τη σκοπιά του, ούτε η μία ούτε η άλλη κατορθώνουν να υπερβούν τη μορφή της αρνητικής διαλεκτικής, καθώς αποφεύγουν την αντίφαση, μέσω ακριβώς της οποίας η δική του θεωρησιακή διαλεκτική επιτυγχάνει την ανώτερη ενότητα των αντιθέτων που υπόκειται ως βάση σε κάθε πράγμα.

Ο Μαρξ δεν αντέστρεψε απλώς την εγελιανή αρνητική διαλεκτική, τη μετασχημάτισε μεταβαίνοντας από την επιφανειακή σε μια πιο ουσιαστική αντίφαση και στις πραγματικές αντιθέσεις της καπιταλιστικής κοινωνίας. Αντλώντας από τον Λένιν και τον Ένγκελς, ο Αλτουσέρ έδειξε τη βαθύτερη αυτή «αντιστροφή», χωρίς ωστόσο να συγκεκριμενοποιήσει την «προσδιορισμένη άρνηση» στη μαρξική θεωρία.

Ο Μαρκούζε επιχείρησε μια ιστορικοφιλοσοφική ερμηνεία της ιστορίας της διαλεκτικής, επαναπροσδιορίζοντάς την έτσι ώστε να ανταποκρίνεται στην ανάλυση του ύστερου καπιταλισμού και να υποδεικνύει τη ρεαλιστική δυνατότητα «μετάβασης από το βασίλειο της αναγκαιότητας στο βασίλειο της ελευθερίας».