Το μυστικό των Μαντσίνι

Το ρολόι του κάστρου χτύπησε μία και μόνο, τότε κατάλαβε πόσο είχε ξεχαστεί. Ξαφνιασμένη απ' αυτή την προχωρημένη ώρα, σηκώθηκε βιαστικά για να πάει στο δωμάτιό της, μα η ομορφιά της νύχτας την τράβηξε στο παράθυρο. Το άνοιξε και παρατηρώντας το λεπτό παιχνίδισμα του φεγγαριού πάνω στο σκοτεινό δάσος, έσκυψε προς τα έξω για να θαυμάσει ακόμα περισσότερο αυτό το θέαμα. Δεν είχε προλάβει όμως να γείρει στο περβάζι και η ματιά της έπεσε σε μια ασθενική αναλαμπή που τρεμόπαιζε πίσω από ένα παραθυρόφυλλο που βρισκόταν στο ακατοίκητο μέρος του κάστρου. Ένας τρόμος ξαφνικά την κυρίεψε και μόλις κρατήθηκε να μην λιποθυμήσει. Το φως στη στιγμή εξαφανίστηκε και σε λίγο μια σιλουέτα, που κρατούσε μια λάμπα, πρόβαλε από μια σκοτεινή πόρτα που βρισκόταν στο νότιο πύργο· η φιγούρα προχώρησε στα κλεφτά στο μάκρος του εξωτερικού τοίχου του κάστρου, έστριψε στη νότια γωνία κι αμέσως χάθηκε από τα μάτια.



Με την έκδοση του «Κάστρου του Οτράντο» που γράφτηκε από τον Όρας (Οράτιο) Γουόλπολ και κυκλοφόρησε το 1764 εγκαινιάστηκε το επονομασθέν γοτθικό μυθιστόρημα, λογοτεχνικό είδος που δέσποσε επί πολλά χρόνια στην Αγγλία, μολονότι δέχθηκε πολλαπλές επικρίσεις εξαιτίας της πρόθεσής του να εντυπωσιάσει, να συγκινήσει με τις μελοδραματικές καταστάσεις του και να παίξει με τα υπερφυσικά φαινόμενα. Μάλιστα, όπως μας πληροφορεί ο συγγραφέας και συν-μεταφραστής του στην ελληνική γλώσσα Μάκης Πανώριος (εκδόσεις Αίολος, 1985), ο συγγραφέας του αρχικά το εξέδωσε με ψευδώνυμο, σαν μετάφραση από ιταλικό χειρόγραφο, γιατί φοβήθηκε τη γελοιοποίηση. Την ίδια χρονιά, το 1764, γεννήθηκε στο Λονδίνο η Ανν Γουόρντ, κόρη πλούσιου εμπόρου, η οποία το 1787 παντρεύτηκε τον εκδότη των Αγγλικών Χρονικών Γουίλιαμ Ράντκλιφ. Αν ο Γουόλπολ θεωρείται ο γενάρχης του είδους, η Ανν Ράντκλιφ, πολύ δημοφιλής στην εποχή της, είναι η δημιουργός του γυναικείου γοτθικού μυθιστορήματος, με σημαντικότερο έργο της τα Μυστήρια του Ουδόλφου, το οποίο όχι μόνο συνέβαλε στην ανάπτυξη της αγγλικής λογοτεχνίας μα έτυχε να είναι και το πρώτο μπεστ σέλερ στον κόσμο.


Η έκδοση του μυθιστορήματος «Το μυστικό των Μαντσίνι», ένα σικελικό ρομάντσο (πρωτότυπος τίτλος Α Sicilian Romance) από τον Στοχαστή, οίκο που ειδικεύεται σε ταξιδιωτικά βιβλία αλλά και κλασικά έργα της γοτθικής λογοτεχνίας, με εξαιρετικές εισαγωγές και σημειώματα, όπως ο Φρανκενστάιν της Μαίρης Σέλεϊ και ο Δράκουλας του Μπραμ Στόουκερ, δίνει την ευκαιρία στον έλληνα αναγνώστη να γνωρίσει μια σημαντικότατη συγγραφέα που στον μακρό κατάλογο των δημιουργών του γοτθικού μυθιστορήματος κατέχει μια επίζηλη θέση δίπλα στους παραπάνω αλλά και στους Σάμιουελ Τέιλορ Κόλεριτζ και Έντγκαρ Αλαν Πόου. Επειδή στο ημερολόγιό της δεν κατέγραφε λεπτομέρειες για τον εαυτό της, πολύ λίγα πράγματα έγιναν γνωστά για την προσωπικότητα της Ράντκλιφ. Τα τελευταία χρόνια εμφανίστηκε μια επαρκής βιογραφία της με τον τίτλο Η κυρία του Ουδόλφου. Η ζωή της Ανν Ράντκλιφ ­ανέκδοτη στην Ελλάδα­, γραμμένη από τον Βίκτορ Νόρτον, ο οποίος εργάστηκε ως ντετέκτιβ κάνοντας επίπονες έρευνες σε αρχεία και εφημερίδες για να ανακαλύψει στοιχεία για τη ζωή της.


Η συγγραφική δραστηριότητά της φαίνεται ότι άρχισε μετά τον γάμο της διότι το 1789 εκδόθηκαν «Τα κάστρα του Αθλιν και του Ντουμπάιν»: Μια ορεινή ιστορία, το 1790 το «Ένα σικελικό ρομάντσο», το 1791 «Το ρομάντσο του δάσους», το 1794 «Τα μυστήρια του Ουδόλφου» Ένα ρομάντσο και το 1797 «Ο Ιταλός» (ορισμένα θα εκδοθούν από τον ίδιο οίκο). Η Ράντκλιφ πέθανε το 1823, ύστερα από κρίση άσθματος, αφού εν τω μεταξύ ­πάνω στο αποκορύφωμα της φήμης της­ σταμάτησε να γράφει.


Το γοτθικό μυθιστόρημα ως κίνημα γεννήθηκε σε μια εποχή που κυριαρχούσε στην Ευρώπη ο ρομαντισμός. Οι συγγραφείς που το καλλιέργησαν ήθελαν μέσω αυτού να αντιδράσουν στον ορθολογισμό του αιώνα τους, με αποτέλεσμα να εισάγουν στην πλοκή των ιστοριών που αφηγούνται στοιχεία μυστηρίου μα κυρίως στοιχεία υπερφυσικά. Ο ιδανικότερος χώρος για τη δράση των ηρώων ήταν οι πύργοι γύρω από τους οποίους κινούνταν φεουδάρχες, μοναστήρια με καλόγερους, ιππότες, σύζυγοι και κόρες ευγενών. Η Αγγλία, η Γαλλία και η Γερμανία είναι οι χώρες όπου αναπτύχθηκαν οι συγκεκριμένες ιστορίες που οδηγούν βαθμιαία τον αναγνώστη στους άγνωστους κόσμους των παραισθήσεων, κλιμακώνοντας τα συναισθήματά του από τον φόβο στον τρόμο και τανάπαλιν. Αυτός ο φόβος «δεν απευθύνεται στην ψυχή για να προσφέρει κάποια κάθαρση» υπογραμμίζει ο μεταφραστής του «Μυστικού των Μαντσίνι» Θάνος Σακκέτας στο σχετικό σημείωμά του «αλλά στόχος του είναι αυτό καθαυτό το σώμα, με τους μυς του, τους αδένες του, την επιδερμίδα του και το κυκλοφορικό του σύστημα, ώστε όλα αυτά ταρακουνημένα με έναν έντονο και γρήγορο τρόπο να δημιουργήσουν όλες εκείνες τις φυσιολογικές αντιδράσεις του φόβου».


Στη διάρκεια του 20ού αιώνα το είδος συνεχίστηκε και ευτύχησε να βρει στο πρόσωπο του Αμερικανού Χάουαρντ Φίλιπς Λάβκραφτ έναν άξιο συνεχιστή του Έντγκαρ Αλαν Πόου, πατέρα του αστυνομικού αφηγήματος και της επιστημονικής φαντασίας μα και δημιουργό γοτθικών ιστοριών με πρώτη και καλύτερη την Πτώση του σπιτιού των Ωσερ (1839). Σήμερα το γοτθικό μυθιστόρημα βρίσκεται σε παρακμή για ένα σωρό λόγους, ωστόσο θα μπορούσαμε να μνημονεύσουμε τον Στίβεν Κινγκ ως έναν από τους τελευταίους που το καλλιεργούν με επιτυχία ­ η Λάμψη του, που διαδραματίζεται σε ένα απομονωμένο ξενοδοχείο, παραπέμπει στους πύργους του Γουόλπολ μα και της Ράντκλιφ.


Τι είναι όμως «Το μυστικό των Μαντσίνι»; Πρόκειται για τη θλιβερή στην ουσία της ιστορία του αριστοκρατικού οίκου των Μαντσίνι, των οποίων το κάστρο βρισκόταν στη βορινή ακτή της Σικελίας προς το τέλος του 16ου αιώνα. Ο μαρκήσιος Μαντσίνι μετά τον θάνατο της γυναίκας του, που του άφησε τρία παιδιά, παντρεύεται μια άλλη γυναίκα, την ωραία Μαρία ντε Βελόρνο, η οποία δεν τα πάει καλά με τα νεαρά βλαστάρια της οικογενείας. Η Αιμιλία, η Τζούλια και ο Φερδινάνδος εμπλέκονται σε ανεξήγητες καταστάσεις στις οποίες συμμετέχουν υπηρέτες και άλλα φιλικά και συγγενικά πρόσωπα. Συγκεκριμένα σε διάφορα μέρη του κάστρου εμφανίζονται φώτα που σβήνουν, ήχοι από πόρτες που ανοιγοκλείνουν, υπόκωφοι στεναγμοί που ενδεχομένως προέρχονται από τα φαντάσματα κάποιων δολοφονημένων στο απώτατο παρελθόν προσώπων. Αφού τεντώσει στο έπακρο τα νεύρα και τις αντοχές του αναγνώστη με μυστικά δωμάτια, ογκώδη κλειδιά που ανοίγουν σκουριασμένες κλειδαριές, στοές και τούνελ, φριχτά κελιά φυλακών, η συγγραφέας αποκαλύπτει πως αιτία όλων των περίεργων φαινομένων είναι τα ερωτικά πάθη των ηρώων, οι παράφορες ζήλιες, οι ολέθριες απιστίες. Αναγκαστικοί γάμοι, μονομαχίες για λόγους τιμής, ακολασίες, απαγωγές, μηχανορραφίες, αποδράσεις, ευρέσεις χαμένων αδελφών, ταξίδια με πλοιάρια, προδοσίες, δηλητηριάσεις και νεκραναστάσεις είναι μερικά μόνο από τα στοιχεία της συναρπαστικής πλοκής. Στο τέλος η δικαιοσύνη θριαμβεύει καθώς οι κακοί εξολοθρεύονται και οι καλοί, οι πιστοί και οι αφοσιωμένοι ανταμείβονται και ζουν καλά ­ κι εμείς καλύτερα.


«Το μυστικό των Μαντσίνι», σε αντίθεση με πλείστα μυθιστορήματα του είδους, δεν περιέχει πράγματα υπερφυσικά, φαντάσματα, βρικόλακες και ξωτικά. Βεβαίως στον αναγνώστη αρχικά δημιουργούνται υποψίες ότι βρίσκεται μπροστά σε ανεξήγητα φαινόμενα. Πρόκειται όμως για εντυπώσεις που προξενούνται από τη μαγική πένα της συγγραφέως, η οποία στη συνέχεια τα εξηγεί όλα ­ πράγμα που για ορισμένους μελετητές του γοτθικού μυθιστορήματος αποτελεί μειονέκτημα.

Φίλιππος Φιλίππου, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 24-03-2001

ΚΡΙΤΙΚΗ



Παρ' όλο που η καταγωγή του γοτθικού μυθιστορήματος πρέπει να αναζητηθεί στα βάθη του ανατολίτικου και αρχαιοελληνικού μυθολογικού παρελθόντος, ως αυτόνομο λογοτεχνικό είδος είναι δημιούργημα του 18ου αιώνα. Γεννιέται με το κίνημα του ρομαντισμού και θεωρείται μία από τις πλέον ισχυρές αντιδράσεις, ενδεχομένως και η πιο σωστή, εναντίον του ορθολογιστικού, «επιστημονικού» πνεύματος της εποχής. Το γοτθικό μυθιστόρημα εστιάζει την προβληματική του στο μεταφυσικό συνήθως αίσθημα του τρόμου που ενεδρεύει στο εσωτερικό του ανθρώπου και εμφανίζεται όταν προκληθεί από διάφορα εξωτερικά ή εσωτερικά ερεθίσματα. Στα πρώτα συγκαταλέγονται το σκοτάδι και ορισμένα περιβάλλοντα (ένα σκοτεινό δάσος, ένα μελαγχολικό νεκροταφείο), στα δεύτερα οι εφιάλτες και κάποια «ανεξήγητα» συμβάντα (μια υπνοβασία, μια νεκροφάνεια). Στην πραγματικότητα δεν παύει να είναι ένα παραμορφωτικό είδωλο της εποχής του, της οποίας το κοινωνικοπολιτικό σύστημα και η σκοταδιστική θρησκοληψία έβρισκαν σε αυτό τη μυθιστορηματική τους έκφραση. Ο πύργος και τα εντός αυτού γεγονότα είναι το κύριο χαρακτηριστικό του σύμβολο. Η θεματική του, με τα διάφορα στερεότυπα και τις μεταφυσικές προεκτάσεις της, αντλείται κυρίως από την ανεξιχνίαστη κοινωνία των ονείρων. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ο κύριος εισηγητής του, Αγγλος ευγενής Οράτιος Γουόλπολ (1717-1797), οικοδομεί «Το κάστρο του Οτράντο» (1764), το οριακό του μυθιστόρημα με το οποίο και εγκαινιάζεται επίσημα το είδος, βασιζόμενος σε έναν εφιάλτη του ο οποίος στη μυθιστορηματική του μετάπλαση γίνεται το κάτοπτρο της εποχής του αλλά και του εσωτερικού σύμπαντος του ανθρώπου απ' όπου και εκπορεύεται.

Η Αν Ράντκλιφ (1764-1823), από τις πλέον ενδιαφέρουσες συγγραφείς του γοτθικού κύκλου της εναρκτήριας αυτής περιόδου, θα καλλιεργήσει το είδος με ιδιαίτερη αποτελεσματικότητα. Γεννήθηκε και πέθανε στο Λονδίνο περνώντας μια ήσυχη, οικογενειακή ζωή και αποφεύγοντας τις δημόσιες εμφανίσεις. Εγραψε τις εντυπωσιακές ιστορίες της «πλάι στη λαμπερή φωτιά του τζακιού για να ζωντανέψει τα μακρά χειμωνιάτικα βράδια της», όπως αναφέρει «Η Επιθεώρηση του Εδιμβούργου» (1923), στο νεκρολογικό της άρθρο. «Τα μυστήρια του Ουντόλφο» (1794), θεωρείται το αριστούργημά της. Με την είσοδό της στο προσκήνιο του είδους καθιερώνεται και επίσημα η βασική θεματική του (η οποία με πολλές παραλλαγές, προεκτάσεις και μετεξελίξεις φτάνει μέχρι τις μέρες μας) και το βασικό προαναφερθέν σύμβολό του, ο πύργος.

Στο ανά χείρας μυθιστόρημά της, με το οποίο κάνει τη γνωριμία της ο Ελληνας αναγνώστης, στη φροντισμένη έκδοση του «Στοχαστή», το εν λόγω σύμβολο αποκτά τερατώδεις διαστάσεις καθώς μοιάζει να λειτουργεί ως ένας μυστηριώδης, ζωντανός οργανισμός που εκδηλώνεται με παράξενα φώτα, υπόκωφους ήχους, αλλόκοτες σκιές, φευγαλέες μορφές, επηρεάζοντας τους κατοίκους του που οι διάφορες ιστορίες τους δίνουν την αόριστη εντύπωση ότι αποτελούν μέρος ενός γενικότερου παράλογου συμβάντος. Ανεξάρτητα, όμως, απ' αυτές τις ίδιες τις ιστορίες που περιελίσσονται γύρω από τον κεντρικό ιστό (ο οποίος σχετίζεται με το μύθο των χωριζομένων εραστών) και φαίνεται να αποτελούν το κέντρο βάρους του έργου, στην πραγματικότητα βασικός, ουσιώδης, με τη δική του γλώσσα και εκφραστικότητα, επιβλητικός και μεγαλειώδης «πρωταγωνιστής» του είναι αυτό το ίδιο το κάστρο με τη μνημειώδη αρχιτεκτονική του ανάπτυξη, την ονειρική εσωτερική του διαρρύθμιση και την υποβλητική, τρομώδη ατμόσφαιρά του, τη δυσοίωνη σιωπή του οποίου διαταράζουν κατά διαστήματα αμφίβολες εκδηλώσεις που επιβεβαιώνουν τη μεταφυσική του υπόσταση. Αλλά δεν είναι μόνο το εσωτερικό του πύργου, με τις μισοσκότεινες στοές που χάνονται σε ένα απροσδιόριστο βάθος, τις κιονοστοιχίες που υποβαστάζουν αόρατες οροφές, τις κλειστές πόρτες που ακόμη και όταν ανοίγουν οδηγούν σε αδιέξοδα, τις αυλές στις γωνίες των οποίων παραμονεύουν άγνωστες απειλές, τις χαώδεις αίθουσες με τις βαριές κουρτίνες, τις σκάλες που σβήνουν σε δυσθεώρητα ύψη, τις τεράστιες αψίδες, τους απέραντους διαδρόμους, τα ζοφερά υπόγεια, τα ανήλιαγα κελιά, που δημιουργεί την αγχωτική αίσθηση εκείνου του αόρατου στοιχειωμένου «κάτι» που παραμονεύει παντού έτοιμο να χυμήξει. Είναι ακόμη και το σκηνικό γύρω από τον πύργο που ενισχύει αυτή την αίσθηση. Τα άγρια βουνά, τα ερειπωμένα μοναστήρια, τα υγρά δάση, τα απόκρημνα βράχια, οι μελαγχολικές ερημιές, οι φουρτουνιασμένες θάλασσες, οι συννεφιασμένοι ουρανοί, τα δαιδαλώδη σπήλαια, που λειτουργούν ως αντανάκλαση του αρχέγονου εφιάλτη ο οποίος φωλιάζει στο ανθρώπινο ασυνείδητο και που το γοτθικό μυθιστόρημα τον φέρνει στην επιφάνεια, αναδεικνύοντας μέσα από το κλειστοφοβικό, αποπνικτικό του κλίμα την τερατώδη υπόστασή του. Η Αν Ράντκλιφ επιχειρεί, ωστόσο, να τον εξορκίσει εξηγώντας συχνά τα «εσωτερικά» συμβάντα που τον προκαλούν, αυτός, όμως, συνεχίζει να υπάρχει και να εμφανίζεται κάθε φορά που θα δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες.

Τα πρόσωπα του γοτθικού μυθιστορήματος -που θα τα συναντήσουμε και στο εν λόγω μυθιστόρημα- είναι λίγο-πολύ στερεότυπα και μάλλον σχηματικά· καλούνται να διεκπεραιώσουν την περιπέτειά τους κι όχι να αποκαλύψουν τον «άλλο εαυτό» τους. Τα κυριότερα απ' αυτά είναι ο κακός πυργοδεσπότης, η αγνή παρθένα, ο τίμιος εραστής, ο καλός αδελφός, ο ευγενικός φίλος, η υπάκουη σύζυγος, ο διαβολικός μοναχός και ενίοτε κάποιο φάντασμα, ένας δαίμονας ή ένας άγγελος. Με το τέλος της περιπέτειάς τους μοιάζει να χάνουν και την ανθρώπινη υπόστασή τους. Αργότερα, όμως, θ' αρχίσουν να διαφοροποιούνται και να αποκτούν ψυχολογικό υπόστρωμα, σάρκα, οστά και κίνητρα. Να γίνονται δηλαδή όχι απλοί δέκτες ενός λίγο-πολύ κατασκευασμένου τρόμου, αλλά οι φορείς του. Ο Στίβεν Κινγκ, για παράδειγμα, από τους πλέον εντυπωσιακούς συνεχιστές του είδους σήμερα, θα το χρησιμοποιήσει ως πρόσχημα για να φέρει στο φως όλες τις νευρώσεις και φαντασιώσεις του σύγχρονου ανθρώπου. Ιστορικά, ωστόσο, μυθολογική αποθέωση του γοτθικού μυθιστορήματος, τουλάχιστον ως προς τη διαφοροποιητική μετεξέλιξη του κεντρικού συμβόλου -ο πυργοδεσπότης εμφανίζεται ως βρικόλακας- θεωρείται ο «Ντράκουλα» (1897), του Μπραμ Στόουκερ, ενώ το πρώτο καθοριστικό ρήγμα στο είδος θα το δημιουργήσει η Μαίρη Σέλεϊ. Το οριακό της μυθιστόρημα «Φρανκενστάιν ή ο Νέος Προμηθέας» (1897), απηχεί το επερχόμενο μέλλον εγκαινιάζοντας παράλληλα κι ένα νέο λογοτεχνικό είδος, την Επιστημονική Φαντασία.

Η Αν Ράντκλιφ ευτύχησε να μεταφραστεί σε άψογα ελληνικά από τον Θάνο Σακκέτα.



ΜΑΚΗΣ ΠΑΝΩΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 15/06/2001