Φίλοι

"Στην εγωιστική μας εποχή, λένε ότι οι αληθινές φιλίες τείνουν να χαθούν, αλλά εμείς αποτελούσαμε εξαίρεση..."



Από τους μικρασιάτες πρόσφυγες και τις δυτικές συνοικίες της δικτατορίας, στα βόρεια προάστια των Ολυμπιακών Αγώνων. Κι από τις αριστερές διαδηλώσεις της μεταπολίτευσης, στην αντιτρομοκρατική υστερία των ημερών μας. Ιστορικές στιγμές, αλλά και έρωτες, γάμοι, χωρισμοί και κηδείες, σχέσεις με γονείς, αδέλφια και παιδιά, μια βασανιστική ασθένεια, ένα τηλεπαιχνίδι που διαφημίζει τη διαφήμιση και μια σχεδόν ιδανική φιλία που κρατάει ακόμη.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Υστερα από δεκαεφτά βιβλία ίσως είναι καιρός για αλλαγή ή, ακριβέστερα, για ανάπαυλα και αναστοχασμό. Και ίσως χάρη σ' αυτήν ακριβώς την πλούσια πεζογραφική παραγωγή ο Βαγγέλης Ραπτόπουλος αισθάνεται ασφαλής αρκετά για να αφεθεί στη σύνθεση ενός χαλαρού αφηγήματος με θέμα ελεύθερο ή τουλάχιστον εξαιρετικά ρευστό κι ευέλικτο. Σε πρωτόγνωρα ήπιους έως γλυκερούς τόνους, με το συναισθηματισμό να δίνει το ρυθμό στις συνειρμικές αναδρομές, ο συγγραφέας συνθέτει την ελεγεία σε μια ανδρική φιλία της οποίας η πορεία τέμνεται με σημαδιακές ημερομηνίες της πρόσφατης ελληνικής και διεθνούς ιστορίας. Ο Ραπτόπουλος παλινδρομεί ανάμεσα στις ιδιωτικές καταστροφές και επιτυχίες των προσώπων του και σε γεγονότα μεγάλης ισχύος που σημαδεύουν και συνοδοιπορούν με τα προσωπικά βιώματα. Περισσότερο από τη χαρτογράφηση της γενιάς του συγγραφέα του, το βιβλίο επικεντρώνεται στην πρόσληψη του παρελθόντος, ατομικού και ιστορικού, και, συγκεκριμένα, στην παραχάραξη των περασμένων· παραχάραξη συχνά ιδιοτελής, ιδίως όταν πρόκειται για την πολιτική, ή ασυνείδητη, όταν το εκάστοτε γεγονός διαθλάται μέσα από το παραμορφωτικό πρίσμα της «πάντα φαντασιόπληκτης μνήμης». «Ζούμε ιστορικές στιγμές», επαναλαμβάνουν χαριτολογώντας οι ήρωες, υπογραμμίζοντας αντιστικτικά, με την υπόγεια ειρωνεία της φράσης, την προοδευτική αταραξία της ζωής τους με το κύλισμα του χρόνου και επαγωγικά την ανομβρία σε κοινωνικοπολιτικό επίπεδο. Ο Ραπτόπουλος διατρέχει τέσσερις δεκαετίες, με αφετηρία αυτήν του '60, για να σταθμεύσει στην «ιστορική» στιγμή που τον απασχολεί περισσότερο, στη στιγμή που παίρνει υπόσταση η δική του ιστορία, το ανά χείρας γραπτό.



Ιστορική φιλία



Το βιβλίο αναπτύσσεται εν είδει μνημόσυνου για έναν από τους τρεις κρίκους μιας παρέας· παρέας που στεριώθηκε στα σχολικά χρόνια και θεμελιώθηκε πάνω στο κοινό περιβάλλον καταγωγής, τις δυτικές συνοικίες, και σε πολύμορφα οικογενειακά συντρίμμια. Ο εκλιπών και βενιαμίν της συντροφιάς, «βαθύς και λυπημένος», κουβαλάει υπό μορφή σταυρού τη μανιοκατάθλιψη του αδελφού του και μολονότι διαπνέεται από χριστιανική πραότητα και βουδιστική νιρβάνα, εν μέρει αυτές οι εξωανθρώπινες αρετές του είναι που τον στέλνουν πρόωρα στον τάφο. Σαφώς πιο γήινος ο άλλος φίλος, οξύθυμος και εκρηκτικός, καθ' ότι απορριφθείς από τους φυσικούς του γονείς, καλλιεργεί το έμφυτο χάρισμα του εργένη με επιτυχία αλλά και με κόστος προσωπικό ενίοτε. Ο αφηγητής τοποθετείται στο μέσον αυτών των άκρων, αντλώντας από αμφότερα τα πιο ευεργετικά για τον ίδιο στοιχεία και προσπαθώντας να αμβλύνει τις μεταξύ τους αποκλίσεις. Ο ίδιος αναλαμβάνει τη σύνταξη του χρονικού της φιλίας τους, διαισθανόμενος ότι η απώλεια του νεαρότερου μέλους την απειλεί. Ανατρέχοντας στην ακατάβλητη παιδική ανάγκη για συντροφικότητα, ιδιαίτερα όταν αυτή υποδαυλίζεται από ανεπανόρθωτα κλονισμένες εστίες, και στην ανήλικη συνωμοτικότητα στην οποία φυτεύονται οι ρίζες μιας μετέπειτα ζωτικής αλληλεγγύης, ο αφηγητής ανιχνεύει τις αφορμές και τις αιτίες που κατά καιρούς υπονόμευσαν την αρραγή, κοινή τους πορεία. Συμβιβασμοί, επιλογές αδιέξοδες και πρωτίστως η συνειδητοποίηση του ανέφικτου των οραματισμών, σύμφυτα με την ενήλικη ζωή, φαίνεται να οξείδωσαν, έστω και επιφανειακά, τους αρμούς της φιλίας, θρεμμένης κατά την πολιτικοποιημένη περίοδο της δικτατορίας και της μεταπολίτευσης. Η πνοή της εξέγερσης άλλοτε δρόσιζε τους προβληματισμούς της παρέας κι άλλοτε έδινε φτερά στην ερωτική επιθυμία. Στο έμπυρο αθηναϊκό κέντρο της 25ης Μαΐου του 1976, ο αφηγητής κεραυνοβολείται από το έκπαγλο βλέμμα της κατοπινής συζύγου του και μητέρας των παιδιών του. Η γέννηση της μίας από τις κόρες του θα συμπέσει με την 11η Σεπτεμβρίου, επικυρώνοντας τη σκιά της ιστορίας σε κάθε βήμα των τριών φίλων. Περίπου μία δεκαετία πριν από την τρομοκρατική επίθεση, η συντροφιά επιχειρούσε τον ουτοπικό συγκερασμό της αλλοτινής επαναστατικότητας με την επιβεβλημένη ευθυγράμμιση με το σύστημα. Ενα τηλεπαιχνίδι, εμπνεύσεως της τριανδρίας, που υποτίθεται ότι σάρκαζε και συνάμα τροφοδοτούσε τη νεόκοπη παντοδυναμία της διαφήμισης, απότοκη της ιδιωτικής τηλεόρασης, αντανακλά το σπασμωδικό μετεωρισμό ανάμεσα σε ξέφτια παρωχημένων ιδανικών και υλιστικές προσδοκίες.


Στα ακύμαντα χρόνια της ωρίμανσης, με το ένα σκέλος παροπλισμένο από το πένθος για τον αυτόχειρα αδελφό του και τα άλλα δύο να κατολισθαίνουν αργά προς το γήρας, η ύφεση στον τομέα της πολιτικής συντονίζεται με την κόπωση των πρωταγωνιστών και με τον παραγκωνισμό των συλλογικών, μεγαλόπνοων φιλοδοξιών από στενά ατομικές ανησυχίες. Η ενατένιση των ολυμπιακών Ζέπελιν αναθερμαίνει παροδικά το σκεπτικισμό για τις τρέχουσες συνθήκες, αλλά η ορμητικότητα της πολιτικοποιημένης νεότητας έχει αμετάκλητα ξεθυμάνει. Η νοσταλγία παίρνει το πάνω χέρι, ενώ το φυλλομέτρημα του παρελθόντος και η σταχυολόγηση εμβληματικών κεφαλαίων του καθίστανται αναγκαία για την ανάδειξη προσωπικών στιγμών σε γεγονότα άξια αναπόλησης· αναπόλησης με τη βαρύτητα επετείου και τη βαρυθυμία επιμνημόσυνης δέησης.



Μελοδραματισμός και σύγχυση



Οσο κι αν προβάλλει εκβιαστική η σύμπλευση κεφαλαιωδών γεγονότων με ιδιωτικά μικροεπεισόδια, το εύρημα αποδεικνύεται πρόσφορο για τη θέαση του παρελθόντος ως επινόησης. «Αυτό που θεωρώ παρελθόν μου ή κοινό μας παρελθόν, ολόκληρης της παρέας, είναι σε τέτοιο βαθμό διαστρεβλωμένο και παραχαραγμένο, ώστε σαν να μην υπάρχει». Το παρελθόν αναδύεται σ' έναν τόπο φασματικό, οροθετημένο από συνειρμικές περιδιαβάσεις, έναν τόπο ευάλωτο σε παραβιάσεις και πολιορκίες, τον οποίο κανείς μπορεί να γκρεμίσει και να αναστηλώσει, να εκμεταλλευτεί και να αναπλάσει κατά βούληση. Ο αφηγητής στηρίζει την ιστορία του στην ελευθερία και ασυδοσία της μνήμης. Συνεπώς, το φερόμενο ως βιωματικό υλικό δεν αποτελεί παρά ένα δικό του κατασκεύασμα το οποίο σε καμία περίπτωση δεν διεκδικεί την αντικειμενικότητα. Ο αφηγητής προσαρμόζει το συλλογικό και το ατομικό στις απαιτήσεις του κειμένου του. Η ιστορία που αφηγείται κατισχύει τόσο της Ιστορίας όσο και της ιστορίας των τριών φίλων. Η τελευταία, μάλιστα, σταδιακά υποσκελίζεται από θεωρητικολογίες περί της νεοελληνικής ιδιοσυστασίας και της σημερινής έκπτωσης, διανθισμένες με ελληνικότατα παραθέματα από Καζαντζάκη, Καβάφη και Σολωμό. Στις τελευταίες σελίδες η αφήγηση προσπερνά τόσο τα πρόσωπα της παρέας και τις παράπλευρες, ευρύτερες εξελίξεις όσο και την ίδια την εξέλιξη του γραπτού, για να εστιαστεί σε διερωτήσεις φιλοσοφικού περιεχόμενου, οι οποίες επιβάλλουν την κατάδυση σε μεγαλύτερα χρονικά βάθη. Στην Επανάσταση του '21 και τον καταλυτικό ρόλο της Φιλικής Εταιρείας και ακόμα πιο πίσω, στον Οιδίποδα, στον οποίο ο αφηγητής προσφεύγει όχι για το ομώνυμο ψυχαναλυτικό σύμπλεγμα, αλλά για το αίνιγμα που αντιμετώπισε και του οποίου η λύση απασχολεί τώρα τις δικές του υπαρξιακές λοξοδρομήσεις περί του τι είναι ο άνθρωπος. Η επιπολαιότητα των ερωτημάτων και οι παρόμοιου χαρακτήρα εξαγωγές αποφθεγματικών θέσεων, αλλά κυρίως η μεταστροφή της αφήγησης προς ένα δοκιμιακό, τρόπον τινά, ύφος, με το οποίο άλλωστε από την αρχή ερωτοτροπούσε, επιτείνουν την εντύπωση της σύγχυσης. Το αφήγημα παραπαίει ανάμεσα στον περιπαικτικό κοινωνιολογικό σχολιασμό, στην προβληματική αναφορικά με την αυθαιρεσία τής κατ' επίφαση αυτοβιογραφικής λογοτεχνίας και στο υποτιθέμενο κεντρικό του θέμα, τη φιλία -μακράν το ελκυστικότερο μέρος του.


Επιπρόσθετα, ακόμα κι αν ο συγγραφέας επιχειρεί να διασκεδάσει τις συχνές μελοδραματικές παρεκτροπές με αυτοσαρκαστικά σχόλια και πλάγιες αυτοβιογραφικές, σκωπτικές νύξεις (όπως η κινηματογραφική διασκευή της «Πάπισσας Ιωάννας» και η απίστευτη κατάληξή της), ο μελοδραματισμός καλά κρατεί. Αδύνατη η απολύτρωση από το συναισθηματισμό όταν ο λόγος περί της νοσταλγίας και της ανάκλησης βιωμάτων διπλά χαμένων, από το σαρωτικό πέρασμα του χρόνου, αφ' ενός, και από την αναπηρία της μνήμης, αφ' ετέρου. Η αποτύπωση, όμως, της σύγχρονης πραγματικότητας, με σφιχτοδεμένες την απόρριψη και τη θλίψη, περισσότερο υποδηλώνει ένα βλέμμα γεροντικό παρά στοχαστικό. Οπωσδήποτε, ούτε η μία ούτε η άλλη περίπτωση ισχύουν εδώ. Πρόκειται μάλλον για συγγραφική σιγουριά. Ο Ραπτόπουλος νιώθει προφανώς απολύτως δικαιωμένος από την αδιαμφισβήτητα εντυπωσιακή του πορεία, για να υπενθυμίσει λογοτεχνικά την παρουσία του με ένα βιβλίο αποσταγμένης θυμοσοφίας, ενδιαφέρον ως προς την υφολογική και θεματική στροφή του, παράλληλα όμως ένα βιβλίο αναποφάσιστο και συγκεχυμένο ως προς τον προσανατολισμό του. Οπως και να 'χει, ο Ραπτόπουλος έχει ήδη γράψει «λίγη ιστορία» στη νεοελληνική λογοτεχνία.



ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/06/2006