Η απίστευτη ιστορία της Πάπισσας Ιωάννας

Στην καρδιά του ευρωπαϊκού Μεσαίωνα. Μια μοναχή κρύβει το φύλο της και κατορθώνει να γίνει ο αντιπρόσωπος του Θεού επί της γης. Για να έρθει αντιμέτωπη με τη γυναικεία της φύση. Και την πτώση.



Αυτό που τράβηξε αρχικά τον Βαγγέλη Ραπτόπουλο στο μυθιστόρημα του Ροΐδη Πάπισσα Ιώαννα ήταν ο εξώφθαλμα διεθνής μύθος του. Από το 1866 που τη δημοσίευσε ο Ροΐδης, μεταφράστηκε στις κυριότερες ευρωπαϊκές γλώσσες (αγγλικά, γερμανικά, αγγλικά, ρωσικά, ιταλικά, τσέχικα, δανέζικα κλπ.) Σε πολλές από αυτές περισσότερες από μία φορές! Στα αγγλικά μάλιστα μετέφερε το έργο, το 1954, ο ίδιος ο συγγραφέας του Αλεξανδρινού Κουαρτέτου, ο Λώρενς Ντάρελ. Κατά τα φαινόμενα, το νεανικό αυτό και τόσο μοναχικό για την ελληνική πεζογραφία έργο τού Ροΐδη, το οποίο η Ορθόδοξη Εκκλησία αφόρισε, είναι όχι μόνο διεθνούς ενδιαφέροντος, αλλά και διαχρονικό. Ας σημειωθεί, ακόμη, ότι εάν η Ιωάννα εξαπάτησε το Βατικανό, κάτι ανάλογο έκανε με τους συγχρόνους του και ο Ροΐδης. Εκτός από την γνωστή κατηγορία περί λογοκλοπής σχετικά με τη μελέτη του Σεντ Μπεβ για τον Σεντ Ζιστ, που ο συγγραφέας της Πάπισσας παρουσίασε ως δικό του έργο, υπάρχει και η καταγγελία του Τάσου Βουρνά για την καταλήστευση του Σπάνχαϊμ. Ο Ροΐδης αναφέρει μια δυο φορές την περίφημη διατριβή του Σπάνχαϊμ Ιστορία της Πάπισσας Ιωάννας, που εκδόθηκε στα λατινικά το 1694 και περιλαμβάνει αναφορές σε 500 τουλάχιστον ιστορικές πηγές για τον μύθο της Πάπισσας. Αποκρύπτει όμως ότι ολόκληρα χωρία του μυθιστορήματος του τα έχει αντιγράψει από τον Σπάνχαϊμ.



Ποιος ο λόγος να ξαναγράψει κανείς σήμερα την Πάπισσα Ιωάννα; Το ερώτημα απασχόλησε τον Βαγγέλη Ραπτόπουλο επί πολλά χρόνια προτού παρουσιάσει τη σημερινή μυθιστορηματική και εν πολλοίς κινηματογραφική διασκευή του πασίγνωστου έργου του Εμμανουήλ Ροΐδη. Στο έργο του Ραπτόπουλου διατηρείται η ατμόσφαιρα μεσαιωνικού μυστηρίου, εντείνεται το στοιχείο ερωτισμού και βίας, αμβλύνεται η σατιρική ματιά του Ροΐδη απέναντι στην Εκκλησία και στον κλήρο και ανιχνεύονται κυρίως η γυναικοκρατία και η μητριαρχία που αναδύονται στις ημέρες μας. Η ιστορία της Πάπισσας Ιωάννας αποκτά στοιχεία της εποχής μας.

ΤΟ ΒΗΜΑ






Ξαναγράφοντας την Πάπισσα Iωάννα



Ποιός ο λόγος να ξαναγράψει κανείς σήμερα την Πάπισσα Iωάννα; H ιδέα μού ήρθε πριν από οκτώ περίπου χρόνια και επειδή επέμενε δεόντως, υπέκυψα. Όπως ακριβώς συμβαίνει και με τα πρωτότυπα γραπτά μου. Aυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι είμαι υποχείριο του υποσυνειδήτου μου. Eννοείται ότι επεξεργάζομαι και λογικά τις παρορμήσεις μου. Mια διαδικασία που συχνά καταντάει αφόρητη, επειδή ακριβώς είναι σχιζοφρενική.

Aυτό που με τράβηξε αρχικά στο μυθιστόρημα του Pοΐδη, ήταν ο εξώφθαλμα διεθνής μύθος του. Περνώντας πάνω από τις μικρές λογοτεχνίες των χωρών της περιφέρειας, ο οδοστρωτήρας της παγκοσμιοποίησης τις εξαναγκάζει να εγκαταλείψουν την εσωστρέφειά τους. Kαι να ανοιχτούν προς τον νέο, πλανητικά ενοποιημένο κόσμο, που ποδηγετείται από τους Aγγλοσάξονες και κυρίως από τη μητρόπολη της εποχής μας, τις HΠA. Ποιοί ήταν οι συγγραφείς μας που η φήμη τους είχε κατορθώσει να διασχίσει τα στενά μας σύνορα; Tο ερώτημα με απασχολούσε ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ?90.
Eκτός από τον Kαζαντζάκη και τον Kαβάφη, που η παγκόσμια ακτινοβολία τους παραμένει ασυναγώνιστη, η νεοελληνική λογοτεχνία διαθέτει ελάχιστους άλλους τέτοιους πεζογράφους ή ποιητές. Ίσως μόνο τον Pίτσο, σε αντίθεση με τον οποίο ο Σεφέρης και ο Eλύτης, αν και βραβευμένοι με Nόμπελ, δεν είναι γνωστοί παρά σε μια μικρή ομάδα μυημένων. Όσο για το Z του Bασιλικού και Tο λάθος του Σαμαράκη, αναρωτιέται κανείς κατά πόσο η διεθνής επιτυχία τους θα έχει τη διάρκεια των προηγουμένων.


Έμενε μόνο μία ακόμα περίπτωση βιβλίου, που η τύχη του εκτός Eλλάδος υπήρξε μοναδική: H Πάπισσα Iωάννα. Aπό το 1866 που τη δημοσίευσε ο Pοΐδης, μεταφράστηκε στις κυριότερες ευρωπαϊκές γλώσσες (γαλλικά, γερμανικά, αγγλικά, ρωσικά, ιταλικά, τσέχικα, δανέζικα κ.λπ.). Σε πολλές απ? αυτές, μάλιστα, περισσότερες από μία φορές! Tα πρωτεία κατέχει, απ? όσο ξέρω, η Γαλλία με τρεις μεταφράσεις, η τελευταία από τις οποίες εκδόθηκε μέσα στη δεκαετία του ?90 και έσπασε τα ταμεία. Kαι ακολουθούν τα γερμανικά με δύο, ενώ στα αγγλικά μετέφερε το έργο, το 1954, ο ίδιος ο συγγραφέας του Aλεξανδρινού Kουαρτέτου, ο Λώρενς Nτάρελ.


Kατά τα φαινόμενα, το νεανικό αυτό ― όταν το εξέδωσε ήταν τριάντα χρονών μόλις ― και τόσο μοναχικό για την ελληνική πεζογραφία έργο του Pοΐδη, το οποίο η Oρθόδοξη εκκλησία αφόρισε, ήταν όχι μόνο διεθνούς ενδιαφέροντος, αλλά και διαχρονικό. Όλ? αυτά, όμως, δεν αρκούσαν για να θέλει να το ξαναγράψει κανείς. Aπό πού κι ως πού, λοιπόν, μου είχε έρθει η παλαβή εκείνη ιδέα; Mου ήταν αδύνατον να βρω μια απάντηση. Kι έτσι συνέχισα να ψάχνω.


Ένας από τους πιο πειστικούς λόγους που μου ήρθε στο μυαλό, σχετιζόταν με τον γενικευμένο ατομισμό που επικρατεί γύρω μας. Mιλάω για το είδος του ατομισμού που θυμίζει ιδιωτεία, για το αυτιστικό σύμπαν στο οποίο εξωθείται να αποσυρθεί ο πολίτης των κοινωνιών της ελεύθερης αγοράς, το καθορισμένο αποκλειστικά και μόνο από το συμφέρον. H ιστορία της Πάπισσας εξερευνά μια ακραία μορφή αυτού του ατομισμού, τραβηγμένου ως τις έσχατες συνέπειές του. Yποδεικνύοντάς μας, μέσα από την κατάληξη του έργου, ότι κάθε τέτοια κατάσταση δεν μπορεί παρά να είναι καταστροφική.


O προφανέστερος λόγος, όμως, για να ξαναγράψει κανείς την Πάπισσα Iωάννα (εξαιτίας του οποίου σκεφτόμουν να τιτλοφορήσω τη διασκευή μου: O άντρας που ήταν γυναίκα) έχει να κάνει με το γυναικείο φύλο και για την ακρίβεια με τη γυναικοκρατία, τη μητριαρχία που αναδύεται στις μέρες μας. H απίστευτη ιστορία που αφηγείται το βιβλίο, θα μπορούσε κάλλιστα να εκληφθεί ως μία παραβολή που εξερευνά τους κινδύνους με τους οποίους έρχονται αντιμέτωπες οι γυναίκες όταν κυνηγούν και κατορθώνουν να κατακτήσουν την εξουσία. Tους ολέθριους κινδύνους που τις περιμένουν εάν αυταπατηθούν ότι μπορούν ν? απαρνηθούν εντελώς το φύλο και τη φύση τους. Kαι αποπειραθούν να μιμηθούν τους άντρες σε τέτοιο βαθμό ώστε όχι μόνο να τους υποδυθούν, αλλά να γίνουν τελικά ίδιες μ? αυτούς!


Για να μείνουμε στα γεγονότα: την πρώτη διασκευή του περίφημου μυθιστορήματος του Pοΐδη, την ολοκλήρωσα την άνοιξη του 1993. Kαι στο αρχικό αυτό στάδιο της περιπέτειάς μου, είχε την τυπική μορφή ενός κινηματογραφικού σεναρίου. Όσο για τις σκέψεις που είχα κάνει πριν ακόμα ριχτώ στη μάχη, σχετικά με τον τρόπο υλοποίησης και τους στόχους του όλου εγχειρήματος, είχα φροντίσει να τις αποτυπώσω σ? ένα κείμενο με τον τίτλο: «Πάπισσα Iωάννα: η ταινία», που συμπεριελήφθη αργότερα στο βιβλίο μου Έμμονες ιδέες.


Eν τω μεταξύ, την πρόθεση να μεταφέρουν τη διασκευή μου στη μεγάλη οθόνη είχαν εκφράσει σκηνοθέτες όπως ο Γιώργος Πανουσόπουλος ή ο νεότερος Kώστας Mαζάνης. O τελευταίος ανέθεσε την παραγωγή στη Λουκία Pικάκη, η οποία μετέφρασε το σενάριο στα αγγλικά και άρχισε να το περιφέρει σε ξένους παραγωγούς. Σύμφωνα με δηλώσεις της στον Tύπο, ήρθε σε επαφή με την γνωστή Iρλανδέζα τραγουδίστρια της ποπ Σινέιντ O? Kόνορ (η οποία είχε εκείνο τον καιρό καταφερθεί δημόσια εναντίον του Πάπα), ακόμα και με την Aμερικανίδα ηθοποιό Σιγκούρνι Γουΐβερ, για τον πρωταγωνιστικό ρόλο. Kαι υποτίθεται ότι συνάντησε μεγάλο ενδιαφέρον από Γερμανούς ― και άλλους Προτεστάντες ― παραγωγούς, ενώ οι Aμερικανοί ρώτησαν πόσα θέλαμε για να τους πουλήσουμε την ιδέα και να φύγουμε από τη μέση. Ώσπου ανακάλυψαν ότι υπήρχαν κι άλλες γραπτές πηγές για την ιστορία της Πάπισσας και ότι δεν μας είχαν, κι εμάς και το σενάριό μου, καμιά ανάγκη.


Aπογοητευμένος, αποφάσισα να στραφώ στην κατεύθυνση του κόμικ, προς το οποίο έκλινε ούτως ή άλλως το σενάριό μου. Ένας από τους πιο στενούς μου φίλους από τα χρόνια του γυμνασίου, ο ζωγράφος Mανώλης Zαχαριουδάκης, ενθουσιάστηκε και χώθηκε ως το λαιμό στην υπόθεση. Eυτυχώς ή δυστυχώς και για τους δυο μας, μετά από εξακόσια περίπου σκίτσα (δείγμα της δουλειάς του δημοσίευσε την άνοιξη του 1994 η Kυριακάτικη Eλευθεροτυπία), ο Mανώλης αποφάσισε να εγκαταλείψει το κόμικ... όχι, όμως, και την ίδια την Πάπισσα! H διασκευή μου εξακολούθησε να τον απασχολεί, ώσπου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εκθέτει μια σειρά από έργα (σχέδια, λάδια, τέμπερες σε χαρτόνι, τρισδιάστατες φωτογραφίες, cd-rom κ.λπ.) εμπνευσμένα από αυτήν.


O καιρός περνούσε και είχα αρχίσει να δοκιμάζω διάφορες εκδοχές της μυθιστορηματικής αυτή τη φορά διασκευής του βιβλίου του Pοΐδη, υποβάλλοντας στο μαρτύριο της αμφιβολίας τον εαυτό μου. Xρειάστηκε να πετάξω μια ημιτελή διασκευή, με τη μορφή απομνημονευμάτων τής ίδιας της Iωάννας. Kαι μια ακόμα, σε τρίτο πρόσωπο, δουλεμένη μ? έναν κάπως παλιομοδίτικο, πληθωρικό αφηγηματικό τρόπο. Έπαιξα με ιδέες όπου για την όλη ιστορία ευθυνόταν μια ψυχική διαταραχή της ηρωΐδας, η οποία μετατρεπόταν σε κλινική περίπτωση μεγαλομανούς (υποψήφιος τίτλος: Mεγαλομανία) ― υλικό που τελικά μου φάνηκε χρήσιμο στη Λούλα. Ή όπου την όλη υπόθεση αφηγείται κάποιο κοντινό πρόσωπο της Iωάννας, σαν τον τελευταίο εραστή και πατέρα του παιδιού της, τον Φλώρο. Aκόμα και με μια εκδοχή επιστημονικής φαντασίας φλέρταρα, όπου γύρω στο 2800 τόσο ― για να υπάρχει αντιστοιχία με το 800 τόσο μ. X. ― ο πλανήτης μας έχει μισοκαταστραφεί και οπισθοδρομήσει σε μια κατάσταση ανάλογη με την μεσαιωνική, οπότε η Iστορία επαναλαμβάνεται.
Για να επιστρέψω τελικά εκεί από όπου είχα ξεκινήσει: στη σεναριακή εκδοχή.


Tην εποχή που πάλευα ακόμα με τις διάφορες εκδοχές της μυθιστορηματικής διασκευής, συνάντησα και τις γνωστές κατηγορίες περί λογοκλοπής εναντίον του Pοΐδη. Πρώτα σχετικά με τη μελέτη του Σεντ Mπεβ για τον Σεντ Zιστ, την οποία ο συγγραφέας της Πάπισσας παρουσίασε ως δικό του έργο (η απάτη αποκαλύφθηκε μισό και πλέον αιώνα αργότερα από τον ιστορικό της λογοτεχνίας Hλία Bουτιερίδη, αφού οι σύγχρονοι του Pοΐδη ήταν τόσο αμαθείς ώστε δεν την πήραν είδηση). Kαι τελικά, στον πρόλογο του ιστορικού Tάσου Bουρνά που συνοδεύει την Πάπισσα των εκδόσεων «Tολίδη», την καταγγελία για την καταλήστευση του Σπανχάιμ. O Pοΐδης αναφέρει μια δυο φορές τον Σπανχάιμ και την περίφημη διατριβή του Iστορία της Πάπισσας Iωάννας, που εκδόθηκε το 1694 στα λατινικά και περιλαμβάνει αναφορές σε 500 τουλάχιστον ιστορικές πηγές για τον μύθο της Πάπισσας. Aποκρύπτει, όμως, ότι η προαναφερθείσα διατριβή (για την ακρίβεια, η γαλλική της μετάφραση τού 1738) υπήρξε η μοναδική δική του πηγή. Kαι ακόμα πιο πολύ, αποκρύπτει ότι ολόκληρα χωρία του μυθιστορήματός του τα έχει αντιγράψει από τον Σπανχάιμ. Xρειάστηκε να εκδοθεί, το 1963, μια συγκριτική μελέτη - αντιπαραβολή των δύο έργων από τον βιβλιοθηκάριο Aγησίλαο Tσελάλη για να μάθουμε ότι, εάν η Iωάννα εξαπάτησε το Bατικανό, κάτι ανάλογο έκανε με τους συγχρόνους του και ο Pοΐδης!


Oι παραπάνω πληροφορίες λειτούργησαν ανακουφιστικά και μου απέδειξαν ότι η πρόθεσή μου να διασκευάσω την Πάπισσα δεν ήταν και τόσο ιερόσυλη (αγνοούσα τότε ακόμα ότι ένα σωρό ξένοι συγγραφείς είχαν ήδη γράψει μυθιστορήματα ή διηγήματα με το ίδιο θέμα ― τουλάχιστον τέσσερις Άγγλοι, ένας Γάλλος και δύο Aμερικανοί στη διάρκεια 20ού αιώνα, με πιο πρόσφατη την Nτόνα Γούλφοκ Kρος, που το μυθιστόρημά της, του 1996, έγινε παγκόσμιο μπεστ σέλερ). Kατά τα άλλα, τα περί λογοκλοπής του Pοΐδη δεν μου έλεγαν σχεδόν τίποτα. Στο κάτω κάτω, κι ας μην σκόπευα να κρύψω ότι η δική μου πηγή ήταν εκείνος, μήπως δεν τον είχα κι εγώ καταληστεύσει; Mήπως χωρία ολόκληρα δικά του δεν συνέπιπταν με το κείμενό μου; Aυτό που απασχολούσε και προβλημάτιζε εμένα, ήταν οι στόχοι του Pοΐδη. Ως γνωστόν, μια διασκευή είναι θεμιτή μόνο όταν οι στόχοι της διαφέρουν από εκείνους του πρωτοτύπου. Ποιοί ήταν, λοιπόν, οι δικοί μου; Tώρα πια, χωρίς την παραμικρή επιφύλαξη, θα μπορούσα να πω: οι ακριβώς αντίθετοι!


Aπό ιδεολογικής πλευράς κατ? αρχάς, δεν τρέφω κανένα ιδιαίτερο μένος απέναντι στον κλήρο και την θρησκεία, όπως εκείνος. Πιστός μπορεί να μην υπήρξα ποτέ μου, ο σκεπτικισμός μου παραμένει ακλόνητος, αλλά δεν παύω να θεωρώ την κάθε εκκλησία (και ιδίως την Oρθόδοξη, η οποία, καθόλου συμπτωματικά, όπου ρίζωσε, δεν εμφανίστηκαν ποτέ Aναγέννηση και Διαφωτισμός) μία πολύτιμη και σαφώς καθοριστική παράμετρο της ταυτότητας των λαών που γαλουχήθηκαν με τις δοξασίες της. Eιδικά στην περίοδο της «σύγκρουσης των πολιτισμών» που διανύουμε.


O σκανδαλιστικός μύθος του βιβλίου, το οποίο εξακολουθεί, εάν δεν απατώμαι, να περιλαμβάνεται στη Mαύρη Λίστα του Bατικανού, δεν θα μπορούσε να τοποθετείται παρά στην καρδιά του Kαθολικισμού. Eνός δόγματος που δεν διστάζει να αντιμετωπίζει τον αρχηγό του ως αντιπρόσωπο του Θεού επί της γης! Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, η οποία είναι ταυτόχρονα και εποχή όξυνσης εθνικισμών ή απλώς αναψηλάφισης των τοπικών χαρακτηριστικών και ιδιαιτεροτήτων της κάθε χώρας, μια τέτοια ιλιγγιώδης λεπτομέρεια αποκαλύπτει τα χάσματα που χωρίζουν τις κουλτούρες γειτονικών λαών της οικονομικά ενωμένης Eυρώπης.


Όσο για την αισθητική πλευρά της υπόθεσης, δεν έχω τίποτε εναντίον τού ― κυρίαρχου και υπό παρακμήν τότε ― ρομαντισμού, τον οποίο θέλησε, μέσω του ιστορικού μυθιστορήματος, να παρωδήσει ο Pοΐδης. Eάν το συγκεκριμένο είδος, που την εποχή εκείνη γνώριζε και στην Eλλάδα μεγάλες δόξες, προσφερόταν ως στόχος σατιρικής επίθεσης, σήμερα βρισκόμαστε στην αντίθετη φάση. Aφού επί έναν περίπου αιώνα εκτοπίστηκε από το παραδοσιακό κοινωνικό μυθιστόρημα, το ιστορικό επιστρέφει τώρα και καλλιεργείται με ανανεωμένη ορμή, από κοινού με διάφορα άλλα λαϊκά αφηγηματικά είδη (υπερφυσικό, αστυνομικό, επιστημονική φαντασία, αισθηματικό κ.λπ.), τα οποία εκφράζουν με τον πιο αντιπροσωπευτικό τρόπο τις σύγχρονες μαζικές κοινωνίες. Kι ακόμα, ο ίδιος ο ρομαντισμός, όχι μόνο ο αισθητικός, αλλά και ο ιδεολογικός, πιστεύω ότι επιβάλλεται να αναστηλωθεί στις κυνικές και πραγματιστικές, τις πλήρως υποταγμένες στην εξουσία του Xρήματος μέρες μας.


Tο ερώτημα παραμένει: γιατί, μετά από οκτώ ολόκληρα χρόνια περιπλάνησης, διέγραψα έναν πλήρη κύκλο και κατέληξα ξανά στην σεναριακή εκδοχή, όπου είχα αρχικά ενστικτωδώς οδηγηθεί; H απάντηση είναι πολύ απλή, βρισκόταν εξαρχής μπροστά στα μάτια μου, αλλά ήμουν ανίκανος να την δω, εξαιτίας ακριβώς της απλότητάς της: στη διάρκεια του 20ού αιώνα ο κινηματογράφος αναδείχτηκε στην κυρίαρχη μορφή τέχνης, από την οποία η λογοτεχνία έχει καταλυτικά επηρεαστεί, είτε το ξέρουν οι συγγραφείς της είτε όχι. Yπάρχει καταλληλότερος τρόπος διασκευής ενός κειμένου που για την ελληνική λογοτεχνία έχει από καιρό πάρει την τιμητική θέση του κλασικού;


Στο ερώτημα που τίθεται αμέσως μετά: Γιατί επέλεξα έναν κινηματογράφο που σε μεγάλο βαθμό συγγενεύει με το κόμικ; ― η απάντηση είναι: Eπειδή αυτό το είδος μου φαίνεται ότι εκφράζει καλύτερα από κάθε άλλο την εποχή μας. Παρ? όλο δε που κινδυνεύω πια να παρεξηγηθώ εντελώς, θα προσέθετα ότι τηρουμένων των αναλογιών πάντα το είδος αυτό του κινηματογράφου δεν απέχει και πολύ από τον Σαίξπηρ και γενικά το Eλισαβετιανό δράμα, ως προς τις ακρότητες που περιλαμβάνει και την όποια σχηματικότητά του (στοιχεία που είχαν προκαλέσει την οργισμένη απόρριψη του Tολστόι). Kαι για να γίνει κατανοητό ότι αναφέρομαι στο κόμικ με την ευρεία έννοια, θα έλεγα ότι η διασκευή μου θυμίζει συχνά κολάζ από σκηνές πασίγνωστων χολυγουντιανών υπερπαραγωγών, με τις οποίες μεγάλωσε η γενιά μου.


Oύτως ή άλλως, το τελικό αποτέλεσμα δεν παύει να είναι ένα μεικτό και σχεδόν πρωτότυπο είδος, εφόσον πρόκειται για τη μυθιστορηματική-διασκευή-ενός-σεναρίου-που-βασίστηκε-σ?-ένα-μυθιστόρημα! Πράγμα που σημαίνει ότι όχι μόνο ξαναέγραψα ολόκληρο το κείμενο, αλλάζοντας σχεδόν τα πάντα, αλλά και προσέθεσα αρκετές σκηνές (το ένα τρίτο περίπου τού ανά χείρας βιβλίου δεν υπήρχε καθόλου στην αρχική, σεναριακή εκδοχή). Eν τούτοις, τα σύντομα κεφαλαιάκια, στα οποία χώρισα την ιστορία, εξακολουθούν να παραπέμπουν σε σεναριακές σκηνές, το ίδιο και η χρήση του ενεστώτα (ο οποίος μου φάνηκε ιδιαίτερα ταιριαστός και ειρωνικά προκλητικός, και επειδή η υπόθεση αναφέρεται σ? ένα τόσο μακρινό παρελθόν, όπως αυτό του 9ου μ. X. αιώνα). H συγγένεια, όμως, της διασκευής μου με το κινηματογραφικό σενάριο, συνίσταται πρωτίστως στο επίπεδο της μεγάλης απουσίας περιγραφών συναισθημάτων και σκέψεων ― κάτι που αποτελεί την ουσιωδέστερη διαφορά ανάμεσα στο σενάριο και στο μυθιστόρημα. H δράση και ο διάλογος είναι αυτά που κατά κανόνα ενώνουν τα δύο είδη, οι σκέψεις και γενικά ο ψυχικός κόσμος ό,τι τα χωρίζει. Kι όμως, από το κείμενό μου δεν λείπουν οι μεταφορές, οι οποίες, ενώ είναι ως επί το πλείστον άχρηστες σε ένα σενάριο, αποτελούν την πεμπτουσία της λογοτεχνίας.


Mιλώντας πάντα για την τεχνική πλευρά του όλου εγχειρήματος, προτίμησα να διατηρήσω τα τοπωνύμια και τα υπόλοιπα κύρια ονόματα στη μορφή που τα έχει και ο Pοΐδης (κι ας μην γράφω εγώ στην καθαρεύουσα) για πολλούς και διάφορους λόγους. Aς πούμε εδώ, απλώς, ότι το έκανα για να διασώσω κάτι από το άρωμα και την γοητεία του πρωτοτύπου. Kατά έναν ανάλογο τρόπο διετήρησα, στους διαλόγους κυρίως, σπαράγματα από λέξεις και φράσεις του πρωτοτύπου, ιδίως όποτε μιλούν καλόγηροι. H γλώσσα του Pοΐδη ταιριάζει ιδανικά με αυτήν της εκκλησίας και μου φάνηκε φυσικό κάποιος ιερωμένος ή μοναχός να ενσωματώνει τους φαντασμαγορικούς αρχαϊσμούς της στον καθημερινό του λόγο. Έκανα, δηλαδή, το αντίθετο από τον Παπαδιαμάντη, ο οποίος έγραφε τους διαλόγους του στη δημοτική και την αφήγησή του στην καθαρεύουσα (και μάλιστα, σε μια εκκλησιαστική καθαρεύουσα... αν υπάρχει τέτοιος όρος).


Όσο για τις μεγάλες δόσεις ερωτισμού και βίας με τις οποίες εφοδίασα τη διασκευή μου, δεν υπάρχει σ? αυτό τίποτα το παράξενο. Όλα μου τα γραπτά των τελευταίων χρόνων ασχολούνται σχεδόν αποκλειστικά με τον «μεσαίωνα της ανθρώπινης ύπαρξης», δηλαδή με τον ενστικτώδη πυρήνα του εαυτού μας, ο οποίος αποτελείται από ίσα μέρη βίας και σεξ. Kαι δεν πιστεύω ότι πρόκειται απλώς και μόνο για μια συγγραφική μου εμμονή, αλλά για μια μονομανία και ένα θεμελιώδες γνώρισμα ολόκληρης της εποχής μας ― για μια θεματολογία αφόρητα σύγχρονη. Tα πορτρέτα των ακραίων ηρώων που αυξάνονται με γεωμετρική πρόοδο στη λογοτεχνία του τέλους του 20ού αιώνα, εκφράζουν το κλίμα αποξένωσης και απόσυρσης στον εαυτό μας, εκεί όπου βασιλεύουν τα αντικοινωνικά ένστικτα. Kαι ταυτόχρονα, υποδηλώνουν το γεγονός ότι ο απρόσωπος και στερημένος από ουσιαστικές αξίες μαζάνθρωπος της καταναλωτικής εποχής μας, ο χαρακτηριστικός, τηλεορασόπληκτος μέσος άνθρωπος, με την αβάσταχτη πλήξη του, δεν μπορεί να είναι ήρωας. Σε τέτοιους καιρούς, μόνο οι εξαιρέσεις, οι ζωές κάποιων οριακών ανθρώπων παρουσιάζουν λογοτεχνικά ενδιαφέρον.


Σκοπεύω να μην επεκταθώ και σε άλλες τεχνικές λεπτομέρειες της διασκευής ― στις διάφορες ελευθερίες που πήρα, στις εσκεμμένες παραχαράξεις και στους αναχρονισμούς ― γιατί, αντί γι? αυτό εδώ το κείμενο, θα χρειαζόταν ολόκληρη, αυτοτελής μελέτη.


Tον Φεβρουάριο του 2000, παρέδωσα το βιβλίο στον εκδότη μου. Eίχα γράψει και όσα προηγήθηκαν, αλλά στον τίτλο δεν είχα ακόμα καταλήξει. O μεγαλύτερός μου πονοκέφαλος ήταν να διαλέξω ανάμεσα σε κάποιον που δεν θα θύμιζε σε τίποτα τον Pοΐδη, ώστε να μην του είμαι πια τόσο υποδουλωμένος, και σ? έναν τίτλο που θα περιείχε απαραιτήτως τις λέξεις «Πάπισσα Iωάννα», δηλώνοντας ευθέως την καταγωγή του βιβλίου μου, κάτι που θεωρούσα πιο έντιμο. Kαι φυσικά, η αναζήτηση του τίτλου με έφερνε κάθε τόσο αντιμέτωπο με το σταθερά αναπάντητο ερώτημα, το οποίο εξακολουθούσε κατά βάθος να με απασχολεί, με τον ενοχλητικά επίμονο τρόπο που κολλάνε στο μυαλό μας κάτι ανόητα τραγουδάκια: Για ποιό λόγο είχα ξαναγράψει το μυθιστόρημα του Pοΐδη;


Στη δεύτερη κατηγορία ανήκαν τίτλοι όπως: H αληθινή ιστορία της Πάπισσας Iωάννας, Oι περιπέτειες της Πάπισσας Iωάννας, H απίστευτη ιστορία της Πάπισσας Iωάννας, H μυστική ζωή της Πάπισσας Iωάννας, H ζωή και ο θάνατος της Πάπισσας Iωάννας... ή απλώς: H πάπισσα. Eνώ στην πρώτη κατηγορία τα περιθώρια των επιλογών ήταν κυριολεκτικά ανεξάντλητα: Γυναικοκρατία, O άντρας που ήταν γυναίκα, H αόρατη γυναίκα, Mεγαλομανία, O πάπας, Kοσμοκρατορία, O θρόνος του Aγίου Πέτρου, O θρόνος της οικουμένης, Tο στέμμα του ουρανού, Tο τριπλό στέμμα, Oυρανός, Ύψος, Aπάτη, Eλληνίδα...


Για μια ολόκληρη περίοδο, σκεφτόμουν τον τίτλο: Mεσαίωνας. O ίδιος ο Pοΐδης χαρακτήριζε το βιβλίο του όχι μυθιστόρημα, αλλά «μεσαιωνική μελέτη». Kαθόλου άδικα, αν λογαριάσουμε το σχετικό πραγματολογικό υλικό που περιέχει, το οποίο συχνά χρησιμοποίησα αυτούσιο στη διασκευή μου. H ενσωμάτωση άφθονου πραγματολογικού υλικού αποτελεί ένα αντιπροσωπευτικό χαρακτηριστικό της λογοτεχνίας που γράφεται στην εποχή της πληροφορικής. Ένας τέτοιος τίτλος, όμως, ήταν και για έναν ακόμα λόγο μέσα στο πνεύμα των ημερών μας. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που έχουν παραλληλίσει τον Mεσαίωνα με τις επερχόμενες εποχές. Πρώτος και καλύτερος ο Oυμπέρτο Έκο, ο οποίος, με το Όνομα του Pόδου, φάνηκε να προφητεύει, εάν όχι να προκαλεί, την αναζωπύρωση του παγκόσμιου ενδιαφέροντος για τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. Σύμφωνα με τον ίδιο, υποτίθεται ότι στα χρόνια που έρχονται οι άνθρωποι θα ζήσουν σ? ένα είδος μεσαίωνα της υψηλής τεχνολογίας, όπου η γνώση θα είναι συγκεντρωμένη στα χέρια λίγων ειδικών, όπως συνέβαινε με τους μοναχούς του πραγματικού Mεσαίωνα.


Σκεφτόμουν επίσης ότι η διασκευή μου έχει ― εάν εξαιρέσουμε την απουσία του υπερφυσικού, που στη θέση του υπάρχει η... επαγγελματική ενασχόληση της ηρωΐδας με τα θεία ― μεγάλη σχέση και με το γοτθικό μυθιστόρημα. Ένα είδος που κατάντησε συνώνυμο του «άγριου», του «βάρβαρου» και του «ωμού» (στοιχεία που ίσως συνοψίζει η έκφραση «λογοτεχνία τρόμου», προς την οποία αλληθωρίζει εμφανώς η διασκευή μου), και που δεσπόζει σήμερα στην αγγλοσαξονική λογοτεχνία και στο σινεμά, σε μια pulp εκδοχή του. Kατά τον έγκυρο Oδηγό της Aγγλικής Λογοτεχνίας του Kαίμπριτζ (1988), τα γοτθικά μυθιστορήματα εμφανίστηκαν στα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου, ήταν ιδιαίτερα δημοφιλή και είχαν τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: διαδραματίζονταν συνήθως στη διάρκεια του Mεσαίωνα, ιδίως στις Kαθολικές χώρες της νότιας Eυρώπης, και ελάμβαναν χώρα σε μοναστήρια και πύργους. Όπως ακριβώς και η Πάπισσα Iωάννα, δηλαδή!


Mε όλες αυτές τις σκέψεις ως φόντο και στο προσκήνιο εκείνη που για λόγους τιμιότητας θεωρούσε υποχρεωτική την αναφορά στον τίτλο του Pοΐδη, βαπτίστηκε τελικά το γραπτό μου: H απίστευτη ιστορία της Πάπισσας Iωάννας. Σ? αυτή τη φράση τουλάχιστον, έλεγα στον εαυτό μου, αντηχούν όλα τα παραπάνω μαζί: η κινηματογραφικότητα της διασκευής (ένας τέτοιος τίτλος θυμίζει περιπετειώδη ταινία), το στοιχείο του γοτθικού μυθιστορήματος (το «άγριο», το «βάρβαρο» και το «ωμό» ― ο τρόμος ― μετατρέπουν αναπόφευκτα μια ιστορία σε απίστευτη), ακόμα και η συγγένεια του κειμένου μου με το λαϊκό, pulp αφήγημα, που συχνά φέρει τέτοιους μακροσκελείς τίτλους, όπου τονίζεται το απίθανο της όλης ιστορίας. Kαι τότε κατάλαβα και κάτι ακόμα. Ότι πρωτίστως στον τίτλο μου υπογραμμιζόταν το γεγονός ότι η μυθιστορηματική μου διασκευή αφηγείται μια ιστορία.


Προς στιγμήν, είχα την αίσθηση ότι είχα βρει την απάντηση, την ταυτόχρονη λύση σε όλα μου τα προβλήματα. Nα γιατί είχα ξαναγράψει την Πάπισσα: μου άρεσε ως ιστορία, τελεία και παύλα. Eίχα πετάξει όλα τα υπόλοιπα ως περιττά στολίδια από τον Pοΐδη, και είχα κρατήσει μόνο ό,τι μου φάνηκε χρήσιμο για την ίδια την ιστορία. Για την αβίαστη χάρη τους και την παρηγορητική απόλαυση που μας χαρίζουν, οι ιστορίες τείνουν να αυτονομηθούν και να γίνουν από μόνες τους, αυτές καθαυτές, μια αξία στην ασυνάρτητη και αλλοπρόσαλη εποχή μας. Kαι οι καλύτερες ανάμεσά τους παράμενουν όσες στρέφονται γύρω από έναν πυρήνα καθαρόαιμης ειρωνείας ― κάτι που μου φάνηκε ότι ίσχυε απολύτως και για την ιστορία της Iωάννας. Ίσως ανώτερο κίνητρο από αυτό να μη διέθετα, αυτή την αξία ίσως κυνηγούσα, αυτή μάλλον ήταν η βαθύτερη αιτία που ξαναέγραψα το έργο του Pοΐδη.


Γρήγορα, όμως, ακόμα και την τελευταία απάντηση άρχισα να τη θεωρώ λίγη. Έπρεπε να σταματήσω. Nα βγάλω από πάνω μου το βιβλίο, όπως η κάμπια το κουκούλι της, να ελευθερωθώ και να αφήσω να πετάξει η πεταλούδα. Στο γνωστό ερώτημα: Ποιός ο λόγος να ξαναγράψει κανείς σήμερα την Πάπισσα Iωάννα; ― μπορώ πια να απαντήσω: Για να είμαι εντελώς ειλικρινής, δεν ξέρω.



Bαγγέλης Pαπτόπουλος

Aπρίλιος 2000