Ρασπούτιν

Ο Ρασπούτιν είναι μια από τις πιο συναρπαστικές και αμφιλεγόμενες μορφές του 20ού αιώνα. Μια προσωπικότητα περιβεβλημένη μέχρι σήμερα από το μύθο της, ένα μύθο που άρχισε να δημιουργείται από την ημέρα που ο αινιγματικός καλόγερος βρέθηκε στην αυλή των τελευταίων τσάρων της Ρωσίας. Για πολλά χρόνια τα πραγματικά στοιχεία για τη ζωή και τη δράση του Ρασπούτιν ήταν εξαιρετικά ελλιπή και δεν μπορούσαν να περιγράψουν ικανοποιητικά το ιστορικό του πρόσωπο. Το 1995 όμως ένα φάκελος από τα Ρωσικά Κρατικά Αρχεία, που θεωρείτο εξαφανισμένος, έφτασε στα χέρια του Ε. Ρατζίνσκι. Ο φάκελος περιείχε τις καταθέσεις και όλο το ανακριτικό υλικό που είχε συγκεντρώσει η Έκτακτη Επιτροπή της Προσωρινής Κυβέρνησης του 1917, για το ρόλο του Ρασπούτιν. Με το υλικό αυτό ο Ραντζίσκι αποκαλύπτει τα πραγματικά γεγονότα της ζωής του μυστηριώδους καλόγερου. Μέσα από μαρτυρίες των φίλων του, φανατικών θαυμαστριών αλλά και ορκισμένων εχθρών του, ο συγγραφέας παρουσιάζει με απαράμιλλο ύφος τον τρόπο με τον οποίο ο καλόγερος ασκούσε την εξουσία του, περιγράφει τις σχέσεις του Ρασπούτιν με την τσαρίνα, τις σεξουαλικές περιπλανήσεις του στην Αγία Πετρούπολη, και τεκμηριώνει για πρώτη φορά την ταυτότητα του ανθρώπου που τον δολοφόνησε το 1916.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες, πιο αξιόπιστες και κυρίως πιο αξιανάγνωστες βιογραφίες που κυκλοφόρησαν τον τελευταίο καιρό στην Ελλάδα είναι εκείνη του Γκριγκόρι Εφίμοβιτς Ρασπούτιν. Του ημιαναλφάβητου μουζίκου, ο οποίος ξεκίνησε από ένα χωριό της Σιβηρίας, έφτασε στην Αγία Πετρούπολη, την πρωτεύουσα της μεγάλης ρωσικής αυτοκρατορίας, έγινε ο εξομολογητής και ο εξ απορρήτων του τσάρου Νικολάου και της γυναίκας του Αλεξάνδρας, και όταν η δράση του δυσαρέστησε, ενόχλησε και εξόργισε τους συγγενείς της τσαρικής οικογένειας, δολοφονήθηκε από τον πρίγκιπα Φελίξ Γιουσούποφ. Τη βιογραφία Ρασπούτιν έγραψε ο Εντβαρντ Ρατζίνσκι, βιογράφος και θεατρικός συγγραφέας (στη χώρα μας έχουν παιχθεί τα έργα του Νέρων και Σενέκας, Τζόκινγκ και Εγώ, ο Ντοστογιέφσκι, ενώ η Κάτια Δανδουλάκη ετοιμάζεται να ανεβάσει το έργο του Παιχνίδι των θεών σε σκηνοθεσία Στάθη Λιβαθινού), του οποίου τα γνωστότερα βιβλία είναι Ο τελευταίος τσάρος και Ο Στάλιν.

Μια περιεκτική περίληψη, εν είδει προλόγου, αυτού του ογκώδους βιβλίου που είναι τόσο συναρπαστικό, ώστε δεν κουράζει καθόλου, παρά το πλήθος των προσώπων που περνάνε από τις σελίδες του και παρά τη μη εξοικείωση με τα δυσκολοπρόφερτα ρωσικά ονόματα, υπάρχει στην αρχή. Γραμμένη από τον Βίκτωρα Εροφέγεφ και δημοσιευμένη ως βιβλιοκριτική στο περιοδικό The New York Review of Books (Μάρτιος 2001), εισάγει τον αναγνώστη στην αινιγματική ζωή του βιογραφούμενου. Σύμφωνα με τον Εροφέγεφ, ο Ρατζίνσκι, ανθηρός μεσήλικος, γνωστή τηλεοπτική προσωπικότητα στη Ρωσία, ευπατρίδης και αντικομμουνιστής, είναι γεννημένος παραμυθάς. Αφού έγραψε ένα βιβλίο για τον Νικόλαο B' με τον τίτλο Ο τελευταίος τσάρος, έλαβε από τον φίλο του, τον μαέστρο Μστισλάβ Ροστρόποβιτς, ένα αναπάντεχο δώρο: το χαμένο ντοκουμέντο για την περίπτωση Ρασπούτιν, δηλαδή τον φάκελο της Εκτακτης Επιτροπής της Προσωρινής Κυβέρνησης της Ρωσίας που ερεύνησε το 1917, πριν από το ξέσπασμα της Οκτωβριανής Επανάστασης, τα εγκλήματα του τσαρισμού. Ο Ροστρόποβιτς το αγόρασε σε μια δημοπρασία του οίκου Σόθμπις και ο Ρατζίνσκι ψάχνοντας συστηματικά ολοκλήρωσε την έρευνα που είχε διακοπεί απότομα για εκείνο τον μυστηριώδη άνθρωπο.



Ο «χλιστ» απ' το Ποκρόφσκογε



Ο Ρατζίνσκι, ο οποίος ομολογεί ότι φοβόταν να γράψει για τον Ρασπούτιν επειδή δεν τον κατανοούσε, στηρίζει το βιβλίο του σε άγνωστα ως τώρα έγγραφα και μαρτυρίες. H ίδια η ύπαρξη του Ρασπούτιν, προσώπου που συμπεριλαμβάνεται πιθανότατα στα δέκα ρωσικά ονόματα που γνωρίζουν οι Δυτικοί (Λένιν, Στάλιν, Τολστόι, Ντοστογέφσκι, Τσέχοφ κ.ά.), δίνει αφορμές για να σκεφθεί κανείς ότι στην ουσία η Ρωσία δεν είχε ποτέ κάτι κοινό με τη Δύση.

Ο Ρασπούτιν γεννήθηκε το 1869, μόλις 15 μήνες πριν από τον Λένιν, στο χωριό Ποκρόφσκογε. Ο πατέρας του ήταν ένας μέθυσος χωρικός και η μητέρα του μια υποταγμένη γυναίκα που δούλευε σκληρά. Ο Γκριγκόρι, τελευταίο παιδί των γονιών του, το μόνο που επέζησε, δεν κατάφερε να μάθει γράμματα, έγραφε δυσανάγνωστα και ανορθόγραφα ορνιθοσκαλίσματα. Απλοϊκός και πονηρός, έγινε αναχωρητής και προσκυνητής (τον χαρακτήριζαν «χλιστ», οπαδό μιας αίρεσης που διακήρυσσε ότι κάθε άνδρας μπορεί να γίνει «Χριστός»), και στα 33 του, στην ηλικία του Ιησού, πήγε στην πρωτεύουσα και κατάφερε να μπει στα τσαρικά διαμερίσματα ως πρόσωπο εμπιστοσύνης. Εκμεταλλεύτηκε με τον καλύτερο τρόπο το γεγονός ότι η τσαρίνα μετά από τέσσερις κόρες έφερε στον κόσμο διάδοχο, τον τσάρεβιτς Αλέξιο, που έπασχε από αιμοφιλία, τη γενετική οικογενειακή ασθένεια. Ο Ρασπούτιν, ο οποίος διέθετε υπνωτιστικές ικανότητες, σημείωσε επιτυχία στη θεραπεία της ασθένειας και αυτό τον έκανε πολύτιμο στην τσαρική οικογένεια. Αρχικά ήταν μυστικοσύμβουλος του τσαρικού ζεύγους, έκανε προτάσεις, έδινε λύσεις και προέβαινε σε διορισμούς, ενώ για ένα διάστημα, την εποχή που ο τσάρος έλειπε από την πρωτεύουσα, ήταν μέλος του τρίο που κυβερνούσε τη Ρωσία - αυτός, η τσαρίνα και η φίλη της Ανια.

Αγύρτης ή μάγος; Οτιδήποτε και αν έχει ειπωθεί ή γραφεί σχετικά με αυτό τον διαβολικό χωρικό δεν απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Πανούργος, με μαντικές και υπνωτιστικές ικανότητες (κατά πληροφορίες πήρε μαθήματα υπνωτισμού από κάποιον Γεράσιμο Παπαδάτο, κάτοικο Πετρούπολης), ένας αγράμματος προφήτης (βλέποντας κάποτε ένα πορτρέτο του Καρλ Μαρξ ταράχθηκε και προφήτεψε ότι οι άνθρωποι θα έβγαιναν στα οδοφράγματα για χάρη του), εντυπωσίαζε όσους τον γνώριζαν, ανεξάρτητα από μόρφωση, καταγωγή, ηλικία και φύλο. Γύρω του είχαν αναπτυχθεί σε θέσεις μάχης μάγοι, θαυματοποιοί, θεραπευτές, καλόγεροι, ιεροκήρυκες, οραματιστές, αλλά και πολιτικοί, δημόσιοι υπάλληλοι, κατάσκοποι και πλήθος γυναίκες. Οι γυναίκες ήταν η μεγάλη αδυναμία του Ρασπούτιν, ο οποίος είχε δημιουργήσει μια ολόκληρη «αυλή» από αφοσιωμένα θηλυκά κάθε ηλικίας, πρόθυμα να τον υποστηρίξουν, να διαδώσουν τις θρησκευτικές δοξασίες του ή να εξαπατήσουν τις αρχές για χάρη του. Ο ανεξάντλητος σεξουαλικά Ρασπούτιν, ο αποκαλούμενος και «ακόλαστος καλόγερος», που κοιμόταν με πόρνες, με συζύγους αξιωματούχων και με αριστοκράτισσες (διέπραττε ακόμη και βιασμούς), ήταν περιζήτητος εραστής και παρομοιάζεται από τον συγγραφέα με τον Καζανόβα (κυκλοφορούσαν φήμες ότι ήταν ερωμένη του ακόμη και η τσαρίνα).



Ο δόλος του Γιουσούποφ



Τον Ρασπούτιν τον σκότωσε με δόλο ο πρίγκιπας Φελίξ Γιουσούποφ τη νύχτα της 16ης Δεκεμβρίου 1916 - ο συγγραφέας εξετάζει, χωρίς ωστόσο να δίνει απάντηση, την πιθανότητα θύμα και θύτης να διατηρούσαν σεξουαλικές σχέσεις. Δεν ήταν πάντως μια δολοφονία από ιερή αγανάκτηση ούτε από μίσος ή προσωπικά συμφέροντα. Ηταν το αποτέλεσμα μιας μεγάλης μυστικής συνωμοσίας που ακόμη και σήμερα και παρά τις άοκνες προσπάθειες του συγγραφέα δεν έχουν αποκαλυφθεί όλες οι πτυχές της ούτε οι εμπνευστές της. Κατά κάποιον τρόπο, η δολοφονία του Ρασπούτιν θυμίζει αστυνομικό μυθιστόρημα όπου όλοι γνωρίζουν τον δράστη του εγκλήματος αλλά όχι τους συνεργούς του. Ο Ρατζίνσκι ισχυρίζεται ότι ο Ρασπούτιν με τις δραστηριότητές του προκαλούσε αρνητικές αντιδράσεις στους εχέφρονες πολίτες, ενώ χωρίς να το αντιλαμβάνεται συνέβαλε τα μέγιστα στο να συρθεί η Ρωσία στην επανάσταση, μια επανάσταση που κατέστρεψε τον τσάρο και την 300 ετών δυναστεία των Ρομανόφ. Ο Ρασπούτιν το είχε προβλέψει και αυτό: «Οσο εγώ θα είμαι ζωντανός, θα είναι και η δυναστεία» προφήτεψε, καθώς η θηλιά γύρω του έσφιγγε ολοένα. Είναι τραγικό μα ταυτόχρονα και αστείο το ότι οι τσάροι παρέμειναν αφοσιωμένοι στον Ρασπούτιν, τον κακό τους δαίμονα, ακόμη και μετά τον θάνατό του: όταν ενάμιση χρόνο αργότερα εκτελέστηκαν από τους μπολσεβίκους, φορούσαν τους σταυρούς που τους είχε χαρίσει εκείνος.

Γύρω από το πρόσωπο του «σατανικού καλόγερου» πλέχτηκαν θρύλοι και μύθοι. Ο Ρατζίνσκι γράφει ότι πριν από την επανάσταση οι εθνικιστές προσπαθούσαν να παρουσιάσουν τον Ρασπούτιν ως όργανο μιας εβραιομασονικής συνωμοσίας, ενώ σήμερα, μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης, οι νεο-εθνικιστές υποστηρίζουν ότι η δολοφονία του υπήρξε έργο των ίδιων εκείνων εβραιομασόνων.

Το βιβλίο δεν είναι βεβαίως ιστορικό μυθιστόρημα. Είναι η αφήγηση των συμβάντων της ζωής του Ρασπούτιν και ταυτόχρονα μια τεράστια τοιχογραφία της προεπαναστατικής Ρωσίας. Παράλληλα είναι ένας διαφωτιστικός οδηγός για την κατανόηση της Ρωσίας και των λόγων που η συγκεκριμένη χώρα δεν έχει μάθει να κάνει χρήση της ελευθερίας της. Γραμμένο σύμφωνα «με την ιερή παράδοση της ρωσικής διανόησης ότι ο ρωσικός λαός αποτελεί το πραγματικό θύμα της ρωσικής ιστορίας» ερμηνεύει κοινωνικά φαινόμενα που ξενίζουν όσους αγνοούν τη ρωσική πραγματικότητα. Διαβάζοντάς το σαν παλιό συναξάρι της ορθοδοξίας, ο δυτικός αναγνώστης ανακαλύπτει πράγματα που σχετίζονται με το μυστήριο της ρωσικής ψυχής, πλευρές της οποίας έχουν φωτιστεί στα βιβλία του Ντοστογέφσκι και του Τολστόι. Επαινοι οφείλονται στην Ελένη Μπακοπούλου, η οποία μετέφρασε το βιβλίο από τα ρωσικά, κατορθώνοντας να τιθασεύσει ένα τεράστιο και ετερόκλητο υλικό.



Φίλιππος Φιλίππου (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 09-11-2003