Στάλιν

Ο Ρατζίνσκι μετά τις βιογραφίες του Ρασπούτιν και του Τελευταίου τσάρου, κλείνει την τριλογία του με την πιο αμφιλεγόμενη ίσως προσωπικότητα της σύγχρονης ιστορίας, τον Στάλιν. Συγχρόνως ολοκληρώνει με εκπληκτική ζωντάνια και αμεσότητα το πανόραμα του πιο ταραγμένου αιώνα της Ρωσικής ιστορίας.
Ο συγγραφέας των πιο πολυδιαβασμένων από το διεθνές αναγνωστικό κοινό βιογραφιών, μας δίνει την πρώτη λεπτομερή αφήγηση της ζωής του Στάλιν που στηρίζεται σε γεγονότα τα οποία καμιά από τις προηγούμενες βιογραφίες δεν είχε λάβει υπόψη της. Έχοντας εξασφαλίσει την προνομιακή, κατά προτεραιότητα, πρόσβαση στα μυστικά αρχεία της Ρωσίας, ο Ρατζίνσκι αποδίδει με λεπτές πινελιές και ζωηρές αποχρώσεις την εικόνα του πανίσχυρου Σοβιετικού ηγέτη έτσι όπως κανένας μέχρι τώρα δεν έχει κάνει.[...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ενας από τους διακεκριμένους οικονομολόγους των χρόνων του πολέμου, ο Γ. Μπορίσοφ, έλεγε τη δεκαετία του '60: «Με είχε καλέσει ο σύντροφος Στάλιν. Μέχρι τότε δεν ξανάτυχε να συζητήσω μαζί του. Ξεκίνησα να πάω σαν υπνοβάτης. Την απάντηση στην ερώτησή του την ξεστόμισα κοιτάζοντάς τον στα μάτια προσπαθώντας να μη βλεφαρίσω. Ολοι μας ξέραμε τη φράση του: "Οταν τα μάτια παίζουν, σημαίνει ότι η ψυχή δεν είναι καθαρή". Αφού άκουσε την απάντησή μου, είπε: "Ευχαριστώ, σύντροφε". Οταν μου έτεινε το χέρι, ήταν σαν να με διαπέρασε κεραυνός. Εχωσα το χέρι μου στην τσέπη του σακακιού, κατέβηκα, μπήκα στο αυτοκίνητο, έφτασα στο σπίτι και, χωρίς να απαντήσω στις ερωτήσεις της ανήσυχης γυναίκας μου, πλησίασα το κρεβατάκι όπου κοιμόταν ο μικρός μου γιος. Εβγαλα το χέρι και το πέρασα πάνω από το κεφαλάκι του, για να τον αγγίξει κι αυτόν η σταλινική ζεστασιά». Ο Γουίνστον Τσόρτσιλ πάλι θυμόταν: «Ο Στάλιν μάς προκάλεσε μεγάλη εντύπωση... Οταν έμπαινε στην αίθουσα της συνδιάσκεψης της Γιάλτας, όλοι, σαν από πρόσταγμα, σηκωνόμασταν και - πράγμα περίεργο - στεκόμασταν προσοχή». Μια φορά αποφάσισε να μη σηκωθεί. Ο Στάλιν μπήκε και «μια υπερκόσμια δύναμη με σήκωσε από τη θέση μου» καταλήγει ο Τσόρτσιλ. Σχεδόν μία δεκαετία αργότερα, την 1η Μαρτίου 1953, ο παντοδύναμος «κόκκινος» τσάρος θα κειτόταν στο πάτωμα νικημένος από την αποπληξία. Αλλά και τότε ακόμη κανείς δεν θα τολμούσε να μπει στο δωμάτιό του για να δει τι του συμβαίνει.



Εξαφανίζοντας τους παλιούς συντρόφους



Ο Εντβαρντ Ρατζίνσκι δεν χρειάζεται συστάσεις. Ο μεγάλος ρώσος βιογράφος του καιρού μας, που έχει ευδόκιμη θητεία και ως θεατρικός συγγραφέας, είναι γνωστός στη χώρα μας από τα βιβλία του Ρασπούτιν και Ο τελευταίος τσάρος (κυκλοφορούν και τα δύο από τις εκδόσεις Νάρκισσος). Ο Στάλιν ολοκληρώνει την τριλογία του συμπληρώνοντας το πανόραμα του πιο ταραγμένου αιώνα της ρωσικής ιστορίας. Οποιος τα διαβάσει ασφαλώς θα συμφωνήσει με τον Μάρκες, ο οποίος στον πρόλογό του υπογραμμίζει: «Ο Ρατζίνσκι περιγράφει εκείνη την υπέροχη αίσθηση που έχεις όταν δουλεύεις σε σπάνια αρχεία και νιώθεις σαν να αγγίζεις με τα χέρια σου τους πεθαμένους εδώ και χρόνια ήρωες της ιστορίας». Ενας βιρτουόζος βιογράφος, λοιπόν, ένας εμπνευσμένος αφηγητής, ένας λεπταίσθητος ψυχολόγος από τη μία πλευρά. Και από την άλλη, ίσως η πιο αμφιλεγόμενη προσωπικότητα της σύγχρονης ιστορίας, που φρόντιζε να καλύπτει με άκρα μυστικότητα τις λεπτομέρειες της ζωής του, εξαφανίζοντας παλιούς συντρόφους, παραποιώντας αρχεία και επιβάλλοντας μια προσωπολατρία γύρω από το άτομό του που ελάχιστες φορές είχε αμφισβητηθεί. Τι καλύτερος συνδυασμός!

Ο Ρατζίνσκι «σκάλισε» εξαντλητικά όλα τα γνωστά και άγνωστα αρχεία του Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ενωσης (ΚΚΣΕ), που τώρα αποκαλείται σεμνά Ρωσικό Κέντρο Διατήρησης και Μελέτης της Νεότερης Ιστορίας. Ετσι η προσέγγισή του στη μυστική ζωή του Στάλιν είναι μέχρι στιγμής η πιο έγκυρη και ολοκληρωμένη. Τα παραλειπόμενά της αμέτρητα. Και ξεκινούν από την παιδική του ηλικία. Ωσπου να μπει στην ιερατική σχολή, όπου τον σπρώχνει η μητέρα του Γιεκατερίνα Γκεοργκίεβνα (Κέκε), για να μην καταντήσει μέθυσος και βάναυσος σαν τον παπουτσή πατέρα του, ο Σόσο, όπως τον αποκαλεί χαϊδευτικά η ίδια, θα εκδηλώσει τη φιλαρχηγία και τον ατίθασο χαρακτήρα του. Αγαπημένο του παιχνίδι είναι το «κρίβι», ένα είδος παιδικού μποξ.



«Δεν υπάρχει Θεός, μας κοροϊδεύουν»



Στο Ιεροδιδασκαλείο της Τιφλίδας ο χαρακτήρας του Στάλιν αλλάζει. Η παιδική του ευθυμία χάνεται, όπως και η αγάπη του για τα παιχνίδια. «Εγινε σκεφτικός, φαινόταν σκυθρωπός και κλειστός» θα έγραφε ένας συνομήλικός του. «Δεν αποχωρίζεται τα βιβλία του». Ο μαρξισμός εξαπλώνεται στη σχολή και ο Στάλιν, με τον Δαρβίνο υπό μάλης, λέει στον έντρομο συμμαθητή του: «Δεν υπάρχει Θεός, μας κοροϊδεύουν». Δεν είναι πάνω από 15 ετών και ο νεανικός ρομαντισμός του τον σπρώχνει προς την ποίηση. Φαίνεται ότι είχε αρκετό ταλέντο, δεν θα ακολουθήσει όμως την παραθάρρυνση του μέντορά του Ιλια Τσαβτσανάτζε, εκδότη του περιοδικού «Ιβέρια», να συνεχίσει τον λυρικό του δρόμο. Θα δανειστεί σαν παρωνύμι το όνομα του αγαπημένου του λογοτεχνικού ήρωα Κόμπα και θα προσχωρήσει στο κομμουνιστικό κίνημα. Ετσι θα γνωρίσει και θα συνδεθεί με τον Λένιν. Οι ομοιότητές τους είναι εκπληκτικές. Ως παιδί ο Λένιν ήταν αυθάδης, υπερόπτης, όπως ο Κόμπα. Ο Λένιν ήταν ανυπόμονος, ευέξαπτος και την ίδια στιγμή εκπληκτικά συγκρατημένος, κλειστός και ψυχρός, όπως ο Κόμπα. Και οι δύο ήταν ποιητικές φύσεις. Ο νεαρός Λένιν τριγυρνάει στις αλέες του φέουδου του παππού διαβάζοντας το αισθηματικό μυθιστόρημα του Τουργκένιεφ Το λίκνο των ευγενών. Ο νεαρός Κόμπα γράφει συναισθηματικά ποιήματα. Και οι δύο, μικρού αναστήματος, προσπαθούσαν φανατικά, σχεδόν αρρωστημένα, να είναι πρώτοι, από τα παιδικά παιχνίδια ήδη. Και οι δύο χάνουν νωρίς τον πατέρα τους και γίνονται τα ινδάλματα της μητέρας τους.



Κάμποση δόξα δεν σημαίνει και κάμποση εξουσία



Ο Ρατζίνσκι περιγράφει την παρανομία του Κόμπα, τις τρομοκρατικές του επιθέσεις εναντίον χρηματαποστολών για την ενίσχυση του επαναστατικού αγώνα, τον γάμο του με μια απλή, θρησκευάμενη κοπέλα του λαού, τη ράφτρα Κάτο (Γιεκατερίνα) Σβανίντζε, τη γέννηση του γιου τους Γιάκοφ, τον θάνατό της από τις στερήσεις και τον υποσιτισμό, την εξορία του στο μακρινό Τουρουχάν, όπου η θερμοκρασία έφθανε τους -50 βαθμούς υπό το μηδέν. Ωσπου οι Μπολσεβίκοι επικρατούν και ο Στάλιν, λαϊκός κομισάριος πια, εκδίδει το ένα διάταγμα μετά το άλλο. Ο Κόμπα γίνεται η σκιά του Λένιν και το πιο έμπιστο πρόσωπο σε ολόκληρο το κόμμα. «Ο Λένιν είναι η εξουσία» γράφει ο Ρατζίνσκι. «Ο Κόμπα, το έμπιστο πρόσωπο της εξουσίας. Ναι, οι υπόλοιποι είχαν κάμποση δόξα. Αλλά κάμποση δόξα δεν σημαίνει και κάμποση εξουσία. Ο Κόμπα θα το αποδείκνυε αυτό σύντομα». Στον αγώνα που ακολουθεί για την εδραίωση της επανάστασης και την απόκρουση των δυτικών δυνάμεων που εισβάλλουν, η ερυθρή τρομοκρατία ξεδιπλώνεται απ' άκρη σ' άκρη της χειμαζόμενης χώρας. Ο Κόμπα αφομοιώνει το δίδαγμα: «Η τρομοκρατία είναι ο συντομότερος δρόμος προς τη νέα κοινωνία». Στο περιθώριο του βιβλίου Τρομοκρατία και κομμουνισμός του αντιπάλου του Τρότσκι, όπου ο συγγραφέας επιδοκιμάζει την τρομοκρατία και την επαναστατική βία, ο Κόμπα δεν κουράζεται να σχολιάζει με ενθουσιασμό: «Ετσι! Ευθυκρισία! Ετσι!». Τις σκέψεις αυτές θα τις υλοποιούσε στο ακέραιο περίπου δύο δεκαετίες αργότερα, την εποχή που οι περίφημες Δίκες της Μόσχας αποδεκατίζουν τους βετεράνους του κόμματος και μαζί με αυτούς κάθε προσωπικό εχθρό του Στάλιν. Τώρα όμως ο Λένιν έχει βυθιστεί στη δεύτερη υποτροπή της νευρασθένειας που τον βασανίζει και αναφύεται αίφνης το θέμα της διαδοχής. Ο Κόμπα διατείνεται ότι ο Λένιν τον καλεί εκτάκτως και του ζητεί να του προμηθεύσει ένα ισχυρό δηλητήριο γιατί βασανιζόταν ανυπόφορα. Γράφει ο Τρότσκι: «Θυμάμαι πόσο ασυνήθιστο, αινιγματικό, αναντίστοιχο με τις καταστάσεις, μου φάνηκε το πρόσωπο του Στάλιν. Η παράκληση που μας μεταβίβαζε είχε έναν τραγικό χαρακτήρα, αλλά στο πρόσωπό του είχε παγώσει ένα χαμογελάκι, σαν μάσκα. "Αδύνατον, εννοείται πως ούτε λόγος να γίνεται για την εκπλήρωση αυτού του αιτήματος! " αναφώνησα εγώ. "Του το είπα αυτό" διαμαρτυρήθηκε με κάποια στενοχώρια ο Στάλιν. "Αλλά δεν με ακούει. Παιδεύεται ο γέρος, θέλει, λέει, να έχει κοντά του το δηλητήριο. Θα καταφύγει σ' αυτό όταν πεισθεί ότι δεν υπάρχει καμία ελπίδα για την κατάστασή του. Βασανίζεται ο γέρος" επανέλαβε ο Στάλιν... Το μυαλό του προφανώς έκανε τις δικές του σκέψεις».



Μαύρα αυτοκίνητα στους δρόμους



Ο Κόμπα είναι πια ο Αφέντης. Και ο τρόμος απλώνεται πάνω από την ΕΣΣΔ. Η λεγόμενη Νυχτερινή Ζωή είναι εντονότερη από εκείνην της Ημέρας. Μετά τα μεσάνυχτα, γράφει ο Ρατζίνσκι, στους δρόμους της Μόσχας κυκλοφορούν μόνο τα μαύρα αυτοκίνητα της ΝιΚαΒεΝτέ, της μυστικής αστυνομίας. Ολα όσα συνέβαιναν στη Νυχτερινή Ζωή ανήκαν μόνο σ' αυτήν και θεωρούνταν απόρρητα. Αν η σύλληψη γινόταν σε κάποιο κοινοβιακό διαμέρισμα, οι γείτονες, παρά τον θόρυβο, δεν έβγαιναν για κανέναν λόγο από τα δωμάτιά τους, ενώ το πρωί, περιμένοντας στην ουρά για την τουαλέτα, απέφευγαν να κοιτάξουν στα μάτια τους οικείους του εξαφανισμένου στη διάρκεια της νύχτας. Εκείνοι επίσης απέφευγαν να δείξουν τα κλαμένα τους μάτια... Και το σπίτι περίμενε, κατά κανόνα λίγο. Σύντομα εξαφανιζόταν και η οικογένεια... Οι εισαγγελείς έκαναν υπερωρίες και τόσος ήταν ο φόρτος εργασίας που υπέγραφαν λευκά εντάλματα στα οποία οι ανακριτές μπορούσαν να γράψουν όποιο όνομα ήθελαν. Οι φυλακές ήταν υπερπλήρεις, τα κελιά δεν αρκούσαν, ο Αφέντης όμως το έλυσε και αυτό το πρόβλημα. Σε όλα τα μεγάλα παραρτήματα της ΝιΚαΒεΝτέ εφαρμόστηκαν οι «τρόικες» (τριάδες). Σε αυτές συμμετείχαν ο τοπικός καθοδηγητής της οργάνωσης, ο τοπικός κομματικός καθοδηγητής και ο τοπικός αρχηγός της σοβιετικής εξουσίας ή ο εισαγγελέας. Οι «τρόικες» είχαν δικαίωμα να εκδώσουν ποινή θανάτου παρακάμπτοντας τη δικαστική διαδικασία. Ο υπόδικος δεν παρίστατο στην απόφαση για τη ζωή του. Οι δίκες αυτές διαρκούσαν το πολύ δέκα λεπτά, ύστερα ακολουθούσε η εκτέλεση. Ο Αφέντης ήθελε στην εξόντωση των «εχθρών του λαού» να παίρνει μέρος όσο το δυνατόν περισσότερος κόσμος. Σε χιλιάδες συγκεντρώσεις πολιτών επευφημούνταν οι ανακοινώσεις για τουφεκισμούς των αντιφρονούντων, καθημερινά οι εφημερίδες δημοσίευαν εκκλήσεις προς τους εργαζομένους να τιμωρήσουν με θάνατο τους «τροτσκιστο-ζινοβιεφικο-μπουχαρινικούς» εχθρούς. Η «νέα κοινωνία» έπαιρνε επιτέλους σάρκα και οστά!




Ιωσήφ, τι είσαι τώρα;

«Η θλιβερή οικογενειακή ζωή σκλήρυνε τον Σόσο, όπως φώναζε τον Στάλιν χαϊδευτικά η μητέρα του. Ηταν θρασύ, άξεστο, επίμονο παιδί» θυμόταν μια υπεραιωνόβια εβραία της Γεωργίας, φίλη της μητέρας του, η οποία το 1972 μετοίκησε στο Ισραήλ. Οταν ο πατέρας του σταμάτησε να τον χτυπάει, τον ρόλο εκείνο ανέλαβε η Κέκε. Αυτή ήταν η ανταμοιβή του για το παραμικρό παράπτωμα ή ανυπακοή. Οταν στα 1935 την επισκέπτεται βαριά άρρωστη στο σπίτι τους στο Γκόρι της Γεωργίας, τη ρωτάει:

- Γιατί με έδερνες τόσο πολύ;

- Γι' αυτό βγήκες τόσο καλός, του αποκρίνεται εκείνη. Και του αντιγυρίζει την ερώτηση:

- Ιωσήφ, τι είσαι τώρα; (Δύσκολο να μην ήξερε ποιος έγινε ο γιος της, απλώς ήθελε να του δώσει την ευκαιρία να νιώσει υπερήφανος.)

- Τον τσάρο τον θυμάσαι; Ε, κάτι σαν τσάρος. Και εδώ ήταν που εκείνη είπε τη φράση, με την αφέλεια της οποίας γέλασε τότε για τα καλά η χώρα:

- Καλύτερα να γινόσουν ιερωμένος.



ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΟΥΛΙΑΡΑΚΗΣ

Το ΒΗΜΑ, 04/11/2007