Το μπλουζ του Βερολίνου

«Φαίνεται πως το καλοκαίρι είχε τελειώσει. Δεν τον ένοιαζε. Δεν του άρεσε πολύ το καλοκαίρι, είχε πάντοτε κάτι το απαιτητικό. Το καλοκαίρι ο κύριος Λέμαν αισθανόταν πάντοτε πιεσμένος από το αίσθημα ότι έπρεπε να εκμεταλλευτεί τον καλό καιρό, να κάνει πράγματα με τους φίλους του, μπάρμπεκιου, εκδρομές, μπάνιο στη λίμνη... -ένα σωρό δραστηριότητες τις οποίες ο κύριος Λέμαν δεν είχε σε καμία υπόληψη. Την υπόλοιπη χρονιά ήταν πιο απλά τα πράγματα...»

«Ένα λαμπρό μυθιστόρημα της εποχής της ένωσης των δύο Γερμανιών, με τη ματιά ενός Δυτικού... Άρτιες σκηνές, με δυνατό χιούμορ».
-Frankfurter Allgemeine Zeitung

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



«...Οταν μιλάμε για περιεχόμενο της ζωής, τότε σημαίνει πως βλέπουμε τη ζωή μόνο σαν δοχείο, ως το μέσον προς το σκοπό, που πρέπει να το γεμίσουμε με κάτι, αντί να συνειδητοποιήσουμε πως η ζωή έχει αξία από μόνη της, και ότι αν ασχολιόμαστε όλη την ώρα να τη γεμίσουμε με περιεχόμενο, τότε ίσως και να μην έχουμε καταλάβει τίποτα...»

Φράση από το μυθιστόρημα...

...Και μάλιστα διά στόματος του κεντρικού ήρωα Φρανκ Λέμαν, ενός τριαντάρη Δυτικογερμανού, κατοίκου Κρόιτσμπεργκ, μπάρμαν στο επάγγελμα, που περνάει τις μέρες του «ευθύγραμμα» και ανιαρά, λίγο πριν πέσει το τείχος του Βερολίνου. Η πόλη του, πολύ κοντά στην ανατολική πλευρά, ως ένα είδος ενδιάμεσου πεδίου, παίζει κι αυτή το συμβολικό της ρόλο στην όλη προβληματική του κειμένου. Με την έννοια ότι στον χώρο αυτό συγκλίνουν ομοιότητες των δύο Γερμανιών και όχι διαφορές ήθους.

Νομίζω ότι ταχυγραφικά περιέγραψα αυτόν που θεωρώ ως βασικό άξονα της ματιάς του Σβεν Ρέγκενερ (1961), μουσικού και συγγραφέα του παρόντος μυθιστορήματος, ο οποίος θέλησε να σταθμεύσει σε μια απλή φαινομενολογία της καθημερινής ζωής ενός μέσου ομοεθνούς του, δύο δεκαετίες πριν, με σκηνικό ένα κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον κρίσιμο για τη χώρα του. Καταγράφοντας, όμως, τον συγκεκριμένο, συνηθισμένο βίο των ηρώων του, ο Ρ. δεν τον παρουσίασε ως βαθμίδα κάποιας κρυφής, λανθάνουσας κλίμακας αξιών αλλά αντίθετα και αποκλειστικά σαν κάτι εκφραστικό των απτών ιδεών μιας ολόκληρης γενιάς και μιας συνολικότερης κατάστασης πραγμάτων.

Κεντρικό πρόσωπο ο τριαντάρης Φρανκ Λέμαν, που αποκαλείται και κύριος Λέμαν: ίσως για να δοθεί με το βάρος της προσφώνησης herr Lehmann -πρωτότυπος τίτλος του βιβλίου- έμφαση στην αντιπροσωπευτική δύναμη του παραδείγματος. Ο ήρωας, μοχλός αυτής της εξωτερικά ανάλαφρης ιστορίας, είναι ένας νέος άντρας που εκφράζει κάθε ομήλικό του σε εκείνη τη δεκαετία του '80 (της «αναμονής» των εξελίξεων, όπως θα μπορούσε να ονομάζεται) προοικονομώντας το μοντέλο ζωής της σύγχρονης παγκοσμιοποιημένης πια νεολαίας. Δεν είναι αφασικός, δείχνει να έχει συνείδηση της προσωπικής του σύγχυσης και τις ιδέες του αυτές τις διατυπώνει γλαφυρά, πεπεισμένος για το στέρεο υπόβαθρό τους.

Ο Ρέγκενερ, έξυπνα, τον παρακολουθεί φαινομενικά εξ αποστάσεως, καταγράφοντας ψύχραιμα, αλλά και με υπόγεια συμμετοχή, την εκδίπλωσή του σε έναν κόσμο, αν όχι κλειστής ατομικότητας, οπωσδήποτε εντός ενός Εγώ, που επιχειρεί να συσκεφθεί πρωταρχικά στη δική του επικράτεια πριν συναντήσει τον Αλλον. Ο Φρανκ έχει να λογαριαστεί εξωτερικά με μιαν ανάλογη συνθήκη επιθυμιών, με διάφορες συνιστώσες οι οποίες νομίζεις ότι τυχαία έχουν συγκλίνει στον χωροχρόνο. Θέλω να πω ότι το περιβάλλον του ήρωα συντίθεται από χαώδεις, επίσης, ατομικότητες, οι οποίες κινούνται παρ' όλ' αυτά οργανωμένες χάρη στις αυτορυθμιστικές δυνατότητες ενός γενικότερου κοινωνικού μηχανισμού, όπως είναι ο γερμανικός.

Την όποια υπέρβαση αυτού του οξύμωρου, το οποίο προφανώς εισπράττεται ως παράλογο, ο ήρωάς μας, όπως και οι παρέες του, προσπαθεί να την πετύχει με τη βοήθεια του αλκοόλ, κυρίως, με του έρωτα δευτερευόντως. Η δουλειά του μπάρμαν τον φέρνει κοντά σε μια πραγματικότητα η οποία από μόνη της είναι πολύ παραιτημένη για να περιφρονήσει τα οιστρογόνα. Διά της μέθης... μεθίσταται, λοιπόν, σε άλλες σφαίρες, πλην όμως, προσωρινές. Παρότι θα 'λεγα ότι και αυτές, ώς ένα σημείο, τον αφήνουν ανικανοποίητο, αφού δεν του προσφέρουν την απόλυτη νιρβάνα ή την αναγκαία έξαψη. Αντίθετα, λοιπόν, όταν δεν τον απομακρύνουν από το άμεσο και βαρετό, του δημιουργούν παράλογες σχέσεις με τον περίγυρο, οι οποίες καθόλου δεν τον εξιτάρουν, παραμορφώνοντας ό,τι τέλος πάντων επιχειρούσε να κατακτήσει. Ας πούμε, η εισαγωγική του περιπέτεια με έναν επιθετικό σκύλο που τον ακινητοποιεί μεθυσμένο και γελοίο στη μέση του δρόμου είναι τουλάχιστον παράλογη, ενδιεκτική του ατελέσφορου των τεχνητών του Παραδείσων.

Οπότε, αφού ούτε αυτή η λύση είναι σωτήρια, βρίσκει διέξοδο σε σωματικές μικροφυγές από το μονότονο και επαναλαμβανόμενο μοτίβο της μονοδιάστατης ζωής του: όπως μία άσκοπη εντέλει πεζοπορία, ας πούμε, προς την ανατολική πλευρά, για κάποια αλλαγή εικόνων ή όπως οι συχνές προστριβές με τους γονείς του, οι οποίες θα μπορούσαν να ερμηνευθούν ως ρήξεις προς τον «κανόνα».

Δεν μοιάζει επιτυχημένη η αναλογία που πρότειναν κάποιοι ξένοι κριτικοί, μεταξύ του Φρανκ Λέμαν και του κλασικού Ομπλόμοφ, του περίφημου εκείνου ήρωα του Ιβάν Γκοντσάροφ, του Ρώσου συγγραφέα, που μας παρέδωσε ένα ιδιαίτερο ανθρώπινο μοντέλο συγκινητικής παραίτησης από τα εγκόσμια. Θυμίζω ότι ο «ομπλομοφισμός», που πήρε το όνομά του από τη συνήθεια τού συγκεκριμένου προσώπου να απολαμβάνει ράθυμα το κρεβάτι του, με την αναπόληση «παλιών, καλύτερων ημερών» περιφρονώντας τον περίγυρό του, δεν θυμίζει και πολύ τα αντανακλαστικά του Λέμαν. Η κυριότερη διαφορά των δύο χαρακτήρων σχετίζεται με την έλλειψη μνήμης εκ μέρους του τελευταίου. Και δεν είναι αυτό στοιχείο αμελητέο. Διότι το κεντρικό σημείο της εστίασης του Λέμαν αφορά στο γεγονός ότι αυτή δεν έχει συγκεκριμένο... οπτικό νεύρο, δηλαδή κανένα σημείο εκκίνησης, στο οποίο θα μπορούσε να επιστρέψει, όπως ο Ομπλόμοφ.

Ο Λέμαν δεν θυμίζει ούτε καν τους πρώτους, μεταπολεμικούς, μοντέρνους ήρωες, τους «επαναστάτες χωρίς αιτία» ή και ακόμα εκείνους που μπορεί να μην είχαν ιδέες, είχαν όμως μνήμη, κατά τη γνωστή φράση. Ο ήρωας αυτός δεν έχει τίποτα να θυμηθεί ή να ξεχάσει, απλώς βιώνει μία πραγματικότητα εν κενώ, εξαρχής, την οποία πρέπει να νοηματοδοτήσει. Η προσωπικότητά του είναι «επίπεδη», ταυτόχρονα ελκυστική, με τη δική της αυτοσχέδια σοφία στο να μην παίρνει σοβαρές ή και καθόλου αποφάσεις για οτιδήποτε. Με αυτή τη χλομά συγκρατημένη ιδιοσυγκρασία είναι φυσικό να μην μπορεί να επικοινωνήσει βαθιά, όπως θα το επιθυμούσε (πιθανόν). Με τη γοητευτική Κάθριν, μια γνωριμία του σε ένα μπαρ, καίτοι αποφασίζει να απογειωθεί ερωτικά μαζί της, δεν το κατορθώνει, εξαιτίας των συνδρόμων του -ας τα πούμε έτσι- που δεν του επιτρέπουν παρόμοιες διακινδυνεύσεις. Το ίδιο συμβαίνει και με τις αντρικές του φιλίες, οι οποίες δεν ραγίζουν την επιφάνεια. Κάθε είδους «μετακίνηση» του Λέμαν αποτυγχάνει, επειδή προφανώς υπάρχει κάποιο... δομικό έλλειμμα στην προσωπικότητα του τελευταίου. Οχι ότι ο ήρωάς μας είναι άτολμος, απλώς δεν είναι διαθέσιμος απέναντι σε τίποτα, μέχρι να ολοκληρώσει (κανείς δεν ξέρει πώς) το αυτοπορτρέτο του.

Κάποτε η ανία εντοπιζόταν στις μεγαλοαστικές εστίες, μέχρι να βγει στους δρόμους και να συναντήσει τη γενικότερη υπαρξιακή, σαρτρική ναυτία. Σήμερα, το κοκτέιλ σκοτώνει... Αλλά, είπαμε, ο Λέμαν μπορεί να βιώνει το αδιέξοδο, να πλήττει θανάσιμα αλλά επιθυμεί να ζήσει, έστω και χωρίς αυταπάτες, επινοώντας, όπως είπαμε, την κάθε στιγμή του μέσα από αυτοσχέδιες άμυνες και οπωσδήποτε χρωματισμένες με το δικό του, ταυτοτικό ρομαντισμό. Δεν πιστεύει στο προγραμματικό και πάντα είναι έτοιμος να αυτοσαρκαστεί για τη χαλαρότητά του μέσα σε οποιαδήποτε ψευδαίσθηση. Και όταν το τείχος του Βερολίνου πέφτει, ο Λέμαν δεν έχει κάνει καμιά επιλογή ακόμα.

Η κ. Ιωάννα Μεϊτάνη μετέφρασε δημιουργικά αυτό το μπλουζ της συγκεκριμένης πόλης, που δεν θα μπορούσε να ονομάζεται διαφορετικά αφού συνοψίζει μιαν αμφίθυμη διάθεση, μοιρασμένη ανάμεσα στη θλίψη και τη χαρά να υπάρχεις σε έναν προνομιακό (γιατί όχι;) κόσμο: σε μια πραγματικότητα ικανή να σου εξασφαλίσει τη δυνατότητα της αποκλειστικής επινόησης. Ο ήρωας στο φινάλε σκέπτεται, παρότι εσωτερικά κενός, ότι μπορεί να ξεκινήσει για κάπου «και όλα τα άλλα θα έρθουν από μόνα τους».



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 21/03/2008