Ο παράδεισος δεν έχει ευνοουμένους

Ένα δραματικό μυθιστόρημα με σκηνικό την απατηλά γαλήνια Ελβετία, όπου μια νεά γυναίκα που τα έχει όλα -χρήματα, ομορφιά, εξυπνάδα- περνάει τις τελευταίες μέρες της ύπαρξής της. [...] Η ιστορία της Λίλιαν, που σε μια απελπισμένη προσπάθεια να ζήσει, το σκάει από το σανατόριο μαζί μ' έναν οδηγό αγώνων, έναν άνδρα που προκαλεί το θάνατο, όπως κι εκείνη. [...] Ένα μυθιστόρημα ρομαντικό και ειρωνικό, που μεταφέρει την εμπειρία του συγγραφέα από τον κίνδυνο και την αρρώστια κι από τη μεταφυσική του ευρωπαϊκού τοπίου, που μοιάζει εδώ απειλητικό και εύθραυστο.







ΚΡΙΤΙΚΗ



Το παγερό τοπίο της Ελβετίας και το επίσης παγερό τοπίο της μεταπολεμικής Ευρώπης κυριαρχούν σ' αυτό το δραματικό μυθιστόρημα, γραμμένο το 1961, από το Γερμανό συγγραφέα τού «Ουδέν νεότερον από το Δυτικό μέτωπο», τοπία που με τη μεταφυσική διάσταση και τους συμβολισμούς τους μοιάζουν να προετοιμάζουν τους ήρωες για την τελική αναχώρησή τους. Κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του σε ένα σανατόριο για να δει το συνόδηγό του Χόλμαν, ο Κλέρφαϊτ, οδηγός αγώνων κούρσας, συναντάει τη νεαρή Λίλιαν που νοσηλεύεται εκεί. Ανάμεσά τους αναπτύσσεται μια ερωτική σχέση και η κοπέλα αρχίζει να το σκάει μαζί του στο πλησιέστερο μπαρ, πίνοντας βότκα και αδιαφορώντας για την επικείμενη διάλυσή της. Αργότερα θα ταξιδέψουν μαζί στην Ευρώπη, στο Παρίσι και στη φορτισμένη με πλείστους συμβολισμούς Βενετία, για να αντλήσουν από τη ζωή όποια μικρή χαρά έχει να τους προσφέρει, ενώ η σκιά του θανάτου και του ολέθρου απλώνεται πάνω στους τόπους που επισκέπτονται, καθώς τα τραύματα του πολέμου είναι ακόμα νωπά.

Η ζωή παρουσιάζεται σαν ένας παγερός προθάλαμος του θανάτου, ενώ η αβέβαιη άφιξή του δίνει νόημα σε όλες τις μικρές και απελπισμένες κινήσεις των χαρακτήρων, που ερωτοτροπούν μαζί του, αδιαφορώντας για την εξουσία του.

Στο συγκλονιστικό αυτό μυθιστόρημα ο θάνατος δεν είναι το αντίθετο της ζωής αλλά μέρος της: όλοι είναι εξοικειωμένοι μαζί του, από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τους ομαδικούς θανάτους ή ακόμα και την ασθένεια που φωλιάζει εντός τους. Τον προκαλούν με κάθε τους κίνηση, αλλά ούτε ο έρωτας ούτε η ψυχρή αντιμετώπιση της ζωής μπορεί να τους σώσει. Ο τρόπος που ο συγγραφέας χειρίζεται τα πανανθρώπινα θέματα του έρωτα και του θανάτου, με υπονομευτική διάθεση και διάχυτη ειρωνεία, εντάσσει το μυθιστόρημα ανάμεσα στα μεγάλα έργα της λογοτεχνίας.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/12/2001






ΚΡΙΤΙΚΗ



Μολονότι σήμερα ίσως να μη λέει πολλά πράγματα στους νέους, είναι γεγονός ότι ολόκληρες γενιές αναγνωστών μεγάλωσαν με το κλασικό πλέον Ουδέν νεώτερον από το δυτικό μέτωπο (1929), μυθιστόρημα που χαρακτηρίστηκε ως αντιπολεμικό και μάλιστα το πιο αντιπολεμικό όλων των εποχών. Εξαιτίας αυτού ο συγγραφέας του Εριχ Μαρία Ρεμάρκ, που γεννήθηκε στο Οσναμπρυκ (Βεστφαλία) της Γερμανίας το 1898 και πέθανε το 1970 στο Λοκάρνο της Ελβετίας, αντιμετωπίστηκε ως εχθρός της πατρίδας του το 1930 όταν προβλήθηκε στο Βερολίνο η αμερικανική κινηματογραφική διασκευή του μυθιστορήματος. Ομάδες της χιτλερικής νεολαίας είχαν ορμήσει τότε στην αίθουσα όπου παιζόταν το έργο κραυγάζοντας «Γερμανία, ξύπνα!». Η ταινία απαγορεύτηκε και αυτός αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα του το 1931, δύο χρόνια προτού ο Χίτλερ αναρριχηθεί στην εξουσία. Αφού περιπλανήθηκε στην Ευρώπη και στην Αμερική, ο Ρεμάρκ κατέληξε να ζει ανάμεσα στη Ρώμη και στο Πόρτο Ρόνκο, στη λίμνη Ματζόρε, χωρίς να πάψει να γράφει μυθιστορήματα αλλά και σενάρια για τον κινηματογράφο.



Το Ουδέν νεώτερον από το δυτικό μέτωπο διηγιόταν την ιστορία του Α' Παγκοσμίου Πολέμου από την πλευρά των ηττημένων και εξέφραζε την ψυχολογία της γερμανικής «χαμένης γενιάς» - o όρος ανήκει στη Γερτρούδη Στάιν, Αμερικανίδα του Παρισιού, που έτσι ακριβώς χαρακτήρισε τους συγγραφείς που πολέμησαν στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως ο Ερνεστ Χέμινγκγουεϊ και ο Εριχ Μαρία Ρεμάρκ ή απλώς κατατάχτηκαν στον στρατό, όπως ο Φράνσις Σκοτ Φιτζέραλντ. Το Ο παράδεισος δεν έχει ευνοουμένους, που γράφτηκε το 1959, εκδόθηκε στα αγγλικά το 1961 και γυρίστηκε ταινία το 1977 από τον Σίντνεϊ Πόλακ (πρωταγωνιστούσαν σε αυτήν ο Αλ Πατσίνο και η Μάρθα Κέλερ), έχει κάτι από τον κοσμοπολιτισμό και τη μεταφυσική του τοπίου της Ελβετίας. Στην κατατοπιστική εισαγωγή της η Σώτη Τριανταφύλλου μας θυμίζει ότι στη διάρκεια της αυτοεξορίας του ο Ρεμάρκ έκανε παρέα με τον Φιτζέραλντ, τον Χέμινγκγουεϊ και τον Τσάπλιν και είχε κερδίσει τον τίτλο του πολίτη του κόσμου. Προφανώς, δεν είναι τυχαία η επιλογή του τίτλου, αν σκεφτούμε ότι το πρώτο μυθιστόρημα του Φιτζέραλντ ήταν το Η άλλη όψη του παραδείσου.

Κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος είναι ο Κλέρφαϊτ, ένας επιτυχημένος οδηγός αγώνων γκραν πρι, ο οποίος συναντά τυχαία σε ένα σανατόριο των ελβετικών Αλπεων τη Λίλιαν, μια δυναμική Ρωσίδα, η οποία πάσχει από φυματίωση. Αυτοί οι δύο άνθρωποι, οι χαμένοι, που φαινομενικά δεν έχουν κανένα μέλλον και καμία προοπτική, συναντώνται αποφασισμένοι να αλλάξουν τη ζωή τους και την προδιαγεγραμμένη μοίρα τους. Η νεαρή γυναίκα δραπετεύει από το σανατόριο, υπό το κράτος της τρομερής επιθυμίας να ζήσει, και μαζί με τον εραστή της ταξιδεύουν στη Βέρνη, το Παρίσι, τη Βενετία, το Μόντε Κάρλο, βιώνοντας μια παθιασμένη σχέση στη σκιά του θανάτου.

Ο προσεκτικός αναγνώστης θα παρατηρήσει και μια άλλη ομοιότητα με τον Φιτζέραλντ. Αν εκείνος στο μερικώς αυτοβιογραφικό του έργο Τρυφερή είναι η νύχτα θέλει τη Νικόλ, την ηρωίδα του, να είναι ψυχικά διαταραγμένη, όπως και η σύζυγός του Ζέλντα, ο Ρεμάρκ βάζει τη δική του ηρωίδα να είναι φυματική, όπως η πρώτη του σύζυγος, η Γιούτα Ιλζε Τσαμπόνα.

Παρά το ανάλαφρο ύφος της γραφής του Ρεμάρκ, που επιτείνεται από μια ιδιότυπη ξενάγηση σε ωραίες ευρωπαϊκές πόλεις, δημιουργώντας ευχάριστα διαλείμματα στην αφήγηση, το μυθιστόρημα είναι απολύτως δραματικό. Ο θάνατος πανταχού παρών, καραδοκεί σε κάθε δρόμο και σε κάθε πόλη για να πλήξει δικαίους και αδίκους. Καθώς οι συμφορές χτυπούν τους φίλους τους, η μεν Λίλιαν προσπαθεί να γαντζωθεί από τις τελευταίες ευκαιρίες που της προσφέρει η ζωή, αγαπώντας με απελπισία αυτόν τον άντρα που παίζει με τον θάνατο, ενώ ο Κλέρφαϊτ, ο μπον βιβέρ, ο τυχοδιώκτης, ετοιμάζεται να τα εγκαταλείψει όλα για χάρη της και να αποσυρθεί μαζί της στην Τουλούζη, πουλώντας αυτοκίνητα.

Πρόθεση του συγγραφέα είναι η περιγραφή ενός έρωτα ανάμεσα σε δύο διαφορετικούς ανθρώπους, οι οποίοι είναι εξαρχής καταδικασμένοι. Οπως και στο Ουδέν νεώτερον από το δυτικό μέτωπο, έτσι και σε τούτο το έργο ο Ρεμάρκ χρησιμοποιεί επιγραμματικές φράσεις με τις οποίες εκφράζει την κοσμοθεωρία, τον ουμανισμό, αλλά και τις απόψεις του για τις ανθρώπινες σχέσεις, τον έρωτα και κυρίως τον θάνατο. Λόγου χάρη, εκεί λέει: «Βλέπω πως οι λαοί σπρώχνονται ο ένας εναντίον του άλλου και σκοτώνονται χωρίς να πουν τίποτα, δίχως να ξέρουν τίποτα, τρελά, υποτακτικά, αθώα» (μετάφραση Μιχάλη Πριονιστή, εκδόσεις Δαρεμά). Εδώ διαβάζουμε: «Είμαστε καταδικασμένοι εις θάνατον. Οχι όμως μόνον εμείς. Το ίδιο και οι άλλοι! Ολοι! Ολοι!». Ο συγγραφέας δεν αφήνει χώρο στην ελπίδα και ας μην είναι μοιρολάτρης. Απλώς προβαίνει σε διαπιστώσεις, χωρίς να ωραιοποιεί την πραγματικότητα. Εξάλλου, κατά τον ίδιο, «η ελπίδα είναι μια πολύ πιο θλιμμένη λέξη απ' ό,τι πιστεύει κανείς».

Επαινοι αξίζουν στον οίκο Πατάκη που στη σειρά «Σύγχρονοι κλασικοί» έχει συμπεριλάβει τούτο το μυθιστόρημα, ανασύροντάς το από τη λήθη. Οπως έπαινοι αξίζουν και σε όλους τους άλλους εκδότες, οι οποίοι αντιστεκόμενοι στην πλημμυρίδα νέων βιβλίων, εν πολλοίς ανάξιων να παρουσιαστούν και να κριθούν, αποφασίζουν να προσφέρουν στο αναγνωστικό κοινό έργα ξεχασμένα που όμως αντέχουν στον χρόνο.



Φίλιππος Φιλίππου (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 27-01-2002