Γράμματα από το Χαράρ

Ο Ρεμπώ εγκαταλείπει οριστικά την ποίηση στο τέλος του 1873. Μετά από απίστευτες περιπλανήσεις που τον φέρνουν για χρόνια στην Αγγλία, τη Γερμανία, την Ιάβα, τη Σουηδία, τη Νορβηγία και την Κύπρο, εγκαθίσταται από τον Δεκέμβριο του 1880 στις ακτές της Ερυθράς Θάλασσας. Εναλλάσσοντας παραμονές στα υψίπεδα του Χαράρ στην Αβυσσυνία με αναγκαστικές υποχωρήσεις στο Άντεν ή στο Κάϊρο, προσπαθεί επί 11 χρόνια να κάνει την τύχη του με κάθε τρόπο. Οι επιχειρήσεις του όμως καταλήγουν η μια μετά την άλλη στην καταστροφή. Ο εφιάλτης αυτής της εποχής στην κόλαση περιγράφεται στα γράμματα που συγκεντρώνονται εδώ, απευθυνόμενα κυρίως στη μητέρα του και την αδελφή του, μεταξύ 1880 και 1891.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Ρεμπό, βίος και έργο, είναι το ποιητικό αρχέτυπο που επηρέασε καταλυτικά, όχι μόνο την εποχή του αλλά και τον επόμενο από αυτήν αιώνα. Ανυπότακτος τεχνοκριτικά -παρά τη σαφή συμβολιστική του παρακαταθήκη-, ανοικονόμητος βιοτικά, ρηξικέλευθος αισθητικά, αναδείχτηκε σε παράδειγμα που σφράγισε πολιτισμικά και ανανέωσε τεχνοτροπικά την τέχνη της ποίησης.

Μέσα από τις επιστολές αυτές (οι περισσότερες σταλμένες από το Χαράρ και το Αντεν, τα δικά του Ελντοράντο και Βαλχάλες μαζί, αλλά και από τη Μασσαλία, λίγο πριν από τον θάνατό του, επιστολές υπορρήτως σπαρακτικές), που καλύπτουν ένα διάστημα έντεκα ετών, από το 1880 ώς το 1891 και απευθύνονται κατά κύριο λόγο στην οικογένειά του, αποκαλύπτεται ένας Ρεμπό που τον απασχολούν μόνον οι πρακτικές όψεις της ζωής, μονίμως με προβλήματα υγείας, με έγνοιες οικονομικές, κυριολεκτικά οι επιστολές ενός φιλόδοξου, πλην τραγικού, τεχνοκράτη.

Ο «δαιμονισμένος» Ρεμπό είναι, ήδη, στα είκοσι εννιά του, ένας κομφορμιστής μοιρολάτρης, που αποζητεί μόνο ξεκούραση και όλα τα αστικά ιδανικά που πριν χλεύαζε: έναν γιο, μια οικογένεια, ασφάλεια και υγεία. «Οπως οι μουσουλμάνοι, ξέρω πως ό,τι έρχεται έρχεται, αυτό είναι όλο», γράφει, για να τονίσει την αδιαφορία του για τα πολιτικά, αλλά στην ουσία επισφραγίζοντας τη μοιρολατρία του και την αναπόφευκτη έλευση του πεπρωμένου του.

Σε άλλα σημεία νοσταλγεί και αποζητεί την οικογένειά του, με την οποία, ως νέος, είχε διαρρήξει επανειλημμένως τις σχέσεις του - ανθρώπινα πράγματα. Απ' όλα όμως εκπλήσσει περισσότερο εκείνο το «Ζήστε ήσυχα», γραμμένο όταν ο Ρεμπό είναι ακόμα είκοσι εφτά χρόνων, που ηχεί παράταιρα για τον αιώνιο πλάνητα, συχνά μέθυσο, παθιασμένο ποιητή. Και μαζί μ' εκείνο το «Η υγεία και η ζωή δεν είναι πολυτιμότερες απ' όλες τις άλλες βρομιές του κόσμου;» δείχνει τον δρόμο στον οποίο έχει ήδη μπει ο ποιητής, έναν δρόμο εντελώς αντίθετο από αυτόν που ακολουθούσε στην πράξη. Και ίσως αυτός ο διχασμός, αυτή η σχάση να είναι το πιο τραγικό στοιχείο της ζωής του.

Η αλληλογραφία, γενικά, για την εποχή που μιλάμε αλλά και πολύ αργότερα, ήταν αναπόσπαστο μέρος του προσωπικού συστήματος του συγγραφέα - κι αυτό ήταν κανόνας χωρίς εξαίρεση τόσο για τους ποιητές όσο και για τους πεζογράφους. «Μέρος του συστήματος» δεν σημαίνει αναγκαστικά και πειστήριο ή μαρτυρία που θα φωτίσει το κυρίως έργο (αν και αυτό ισχύει συχνά στο πλαίσιο της ιστορίας της λογοτεχνίας). Σημαίνει τη διαρκή αλληλεπίδραση που το σύστημα ασκεί στο έργο, τον τρόπο με τον οποίο το πρώτο διαμορφώνει το δεύτερο, ακόμη και όταν μοιάζει φαινομενικά άσχετο προς αυτό. Σαν ομόκεντρος αλλά μεγαλύτερος κύκλος, το προσωπικό σύστημα αναφοράς του συγγραφέα, πεζογράφου ή ποιητή, περιέχει, σε κάθε περίπτωση, το έργο. Ο κύκλος της γραφής που εγγράφεται στον κύκλο της ζωής... Αλλά για να γίνει μια ουσιαστικότερη μελέτη του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί αυτή η αλληλεπίδραση -και φυσικά όχι μόνο στην περίπτωση του Ρεμπό-, θα πρέπει, προς στιγμήν, να ξεχάσουμε την ιστορία της λογοτεχνίας και την ιστορικολογοτεχνική μέθοδο και να το δούμε σαν μια μικρο-λογοτεχνική μελέτη, κάτω από το φως των επιδράσεων (πρόσληψης;) που ασκεί το σύστημα στο έργο. Μιλάμε για μια μικρο-εφαρμογή των συμπερασμάτων της θεωρίας της πρόσληψης, για μια εξέταση του κειμένου σε συνάφεια με αυτό το σύστημα αναφοράς του συγγραφέα, για τις επιδράσεις που αυτό ασκεί στο έργο. Τότε ο βίος, η «βιογραφία» του συγγραφέα αποκτά ένα νέο νόημα: από δευτερεύον, διαφωτιστικό στοιχείο γίνεται η κύρια πηγή αφήγησης (ακόμα και της λυρικής) του συγγραφέα.

Για να επιστρέψουμε όμως στον Ρεμπό: εκείνο που εκπλήσσει στα γράμματα αυτά είναι η παντελής αποσιώπηση οποιουδήποτε στοιχείου έχει σχέση με την ποίηση ή, γενικότερα, με τη λογοτεχνία: ο αρχετυπικός πρίγκιπας της ευρωπαϊκής ποίησης, αυτής τής, με τη σειρά της, «πριγκίπισσας των ευτελών τεχνών», από πολύ νωρίς διέρρηξε κάθε δεσμό με αυτήν. Αναπόφευκτο αποτέλεσμα ενός πρώιμου ξεχειλίσματος; Συνειδητή επιλογή ενός καλλιτέχνη βέβαιου για ό,τι ήδη είχε κάνει; Απλή βιοτική αναστροφή; Οπως και να 'χει, ο Ρεμπό, πέρα από το κείμενό του, κατόρθωσε να εντάξει στο πλέγμα βίος-πρόσωπο-έργο και τη σιωπή του - μια σιωπή που, ως συνήθως, υπερβαίνει τα αποσιωπούμενα, αφήνοντας στον αναγνώστη την πρωτοβουλία για την ερμηνεία της.

Από τις επιστολές αυτές προκύπτει ένας Ρεμπό έτσι όπως δεν θα θέλαμε να τον φανταστούμε: γεμάτος τρόμους για όλα, τρόμο για τη ζέστη, για το κρύο, για τη μοναξιά, για τις στρατολογικές του εκκρεμότητες, για τα χρήματα, για το αβέβαιο μέλλον του... Αρρωστος, με καταβεβλημένο το ηθικό του, περιδεής εκλιπαρεί για λίγη οικογενειακή στοργή και αγάπη. Και την ίδια ώρα, αιώνιος πλάνης, τη στιγμή ακριβώς του θανάτου του, σκέφτεται το πλοίο που θα τον ξαναπάει στην Αφρική...

Η αλληλογραφία, παλιότερα, αλλά και όλα τα σύγχρονα παραφερνάλια του συγγραφέα (κριτικές, μεταφράσεις, άρθρα κ.λπ.) συγκροτούν, υπό όρους, αυτόνομες αφηγήσεις που δεν «φωτίζουν» πλαγίως το έργο, αλλά, αυτοτελείς, συνυπάρχουν με αυτό, καθώς αποτελούν το κυριότερο περιεχόμενο του προσωπικού συστήματος αναφοράς του. Στην περίπτωση του Ρεμπό, τα «Γράμματα» υποβάλλουν έναν άνθρωπο που, αφού διέτρεξε σαν λαμπρό μετέωρο το σύμπαν της ποίησης, έζησε όλη την υπόλοιπη ζωή του σπαρακτικά μόνος.

Η μετάφραση του Απόστολου Καρούλια διεκπεραιώνει επαρκώς το κείμενο, αν και βαρύνεται με κάποιους γαλλισμούς.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 15/02/2008