Τι είναι δίκαιη πολιτική;

O Αλαίν Ρενώ ξεκινά από τη διαπίστωση ότι στη σύγχρονη πολιτική συζήτηση είναι πολύ δύσκολο να διακρίνουμε την Αριστερά από τη Δεξιά. Όλοι πλέον, ή, τουλάχιστον, οι περισσότεροι, πιστεύουν στη Δημοκρατία, στις αρχές της ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης.
Όμως, παρατηρεί ο Ρενώ, η πολιτική ζωή απαιτεί επιλογές. Γι' αυτό χρειάζεται να αρχίσει ξανά η πολιτική συζήτηση, όχι όμως πάνω σε αφηρημένες αρχές, με τις οποίες τελικά, λίγο πολύ, όλοι θα συμφωνήσουμε, αλλά πάνω σε πρακτικά ζητήματα, στο πεδίο της συγκεκριμένης εφαρμογής των αξιών. Μόνο τότε η πολιτική συζήτηση θα αναδείξει τις υφιστάμενες διαφορές ως προς την ερμηνεία και την εφαρμογή των αρχών και των αξιών.
Στη συνέχεια, ο Ρενώ διερευνά δύο μείζονα ζητήματα «εφαρμοσμένης πολιτικής φιλοσοφίας». Ποια πρέπει να είναι η απάντηση των δημοκρατικών κοινωνιών απέναντι στις απαιτήσεις των μειονοτήτων για την αναγνώριση ξεχωριστών πολιτιστικών δικαιωμάτων; Πώς μπορεί να διατηρηθεί η απαίτηση για υψηλή κουλτούρα όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τον εκδημοκρατισμό της παιδείας και τα μαζικά εκπαιδευτικά ιδρύματα;
Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου
Κριτική:
Η κοινωνική διάσταση του πολιτικού φιλελευθερισμού

Συνάντηση με τις αρχές του μη μαρξιστικού σοσιαλισμού

Ο Αλέν Ρενό, καθηγητής της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης, αποτελεί έναν από τους πιο διακεκριμένους και επιφανείς εκπροσώπους του πολιτικού φιλελευθερισμού σε ευρωπαϊκό έδαφος. Στο επίκεντρο των ενδιαφερόντων του βρίσκεται η ανάλυση των σχέσεων μεταξύ των βασικών αρχών και αξιών της νεωτερικότητας υπό το πρίσμα των προτεραιοτήτων του πολιτικού φιλελευθερισμού και του ανθρωπισμού.

Στο παρουσιαζόμενο βιβλίο ο Ρενό, με υψηλή διεισδυτικότητα, αυστηρή μεθοδικότητα, αλλά και ξεκούραστο ύφος, ανοίγει ένα μέτωπο με την κοινοτοπία, η οποία εμφανίζεται καμαρωτή καμαρωτή με το κοστούμι της επιστημονικής αυθεντίας. Ο φιλόσοφος έρχεται να ταρακουνήσει λιμνάζοντα ύδατα, που κυρίως αφορούν τη διάκριση Αριστεράς και Δεξιάς και τις σχέσεις κοσμοθεωριών και πολιτικών ρευμάτων, όπως είναι ο πολιτικός και οικονομικός φιλελευθερισμός και ο μαρξισμός. Αν βγάλουμε τα γυαλιά του δογματισμού, και ίσως και της ημιμάθειας, θα διαπιστώσουμε πως σε πολλές από τις προκλήσεις αναθεώρησης του τρόπου που «διαβάζουμε» τα προαναφερθέντα φιλοσοφικά ρεύματα, διακρίνονται σημαντικά ευρήματα, αλλά και αμφισβητούμενα σημεία. Ολα αυτά θα επιδιώξουμε να αναδείξουμε στη συνέχεια.

Κοινότητα ιδεών

Σύμφωνα με τον Ρενό, συστατική αρχή του φιλελευθερισμού είναι η αντίληψη πως δίκαιο να κατέχει την εξουσία είναι το κράτος που στηρίζεται στη λαϊκή κυριαρχία. Ακόμη όμως και αν το κράτος είναι δημοκρατικό, οφείλει να περιορίζει την εξουσία του, σε βαθμό που να εξασφαλίσει την ελευθερία και την αυτονομία των ατόμων απέναντί του. Ο πολιτικός και οικονομικός φιλελευθερισμός συμπίπτουν στην αρχή της μη επέμβασης του κράτους στη σφαίρα της ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Ο οικονομικός φιλελευθερισμός, όμως, είναι ένας μόνον από τους δυνατούς τρόπους ερμηνείας του φιλελευθερισμού.

Ο φιλόσοφος, όμως, μας επιφυλάσσει αρκετές εκπλήξεις. Η πρώτη αφορά τη διαπίστωση πως ο φιλελευθερισμός, κυρίως όπως αυτός αναπτύσσεται στο έργο του Λοκ, δεν είναι μόνο μια θεωρία υπεράσπισης των ελευθεριών, αλλά και μια θεωρία καταδίκης των κοινωνικών ανισοτήτων και υπεράσπισης της κοινωνικής δικαιοσύνης. Μάλιστα προχωρεί περαιτέρω, αφού υποστηρίζει πως ο Λοκ πρώτος, και όχι ο Μαρξ, υποστήριξε ότι η κοινωνική ανισότητα εμφανίζεται από τη στιγμή που ξεκινά έστω και η ελάχιστη απαλλοτρίωση του προϊόντος της εργασίας των εργαζομένων.

Η δεύτερη έκπληξη αφορά τη λοκιανή παρατήρηση για την ανάγκη λειτουργίας μηχανισμών που θα αναδιανέμουν το κοινωνικό προϊόν. Οταν ορισμένοι συσσωρεύουν όσα αγαθά επιθυμούν μέσω της εργασίας τους, χρειάζεται να υπάρχουν τρόποι ώστε οι υπόλοιποι να μην αποκλείονται από τη δυνατότητα της ιδιοποίησης μέρους αυτών των αγαθών. Ο Ρενό υποστηρίζει ότι ο ατομισμός ως αρχή του φιλελευθερισμού οδηγεί αναπόφευκτα στην αποδοχή του δικαιώματος επιβίωσης κάθε ατόμου. Κάτι που κατά τη γνώμη μας είναι αυτονόητο, αλλά δύσκολα αναγνωρίζεται.

Δεν τελειώνουν όμως εδώ οι εκπλήξεις. Ο συγγραφέας αναφέρεται σε ένα κοινό σημείο της μαρξικής θεωρίας και του οικονομικού φιλελευθερισμού -στην απέχθειά τους έναντι της κοινωνικής δικαιοσύνης.

Ο Μαρξ στο «Κεφάλαιο» περιγράφει τη διαδικασία παραγωγής υπεραξίας ως μια διαδικασία που δεν είναι κοινωνικά άδικη. Η εργατική δύναμη ανταμείβεται στο σύνολο της ανταλλακτικής αξίας της, αλλά παράγει αξίες και χρήσεις που υπερβαίνουν την αξία της. Αυτό είναι κοινωνική εκμετάλλευση, αλλά δεν είναι ατομική αδικία.

Ο οικονομικός φιλελευθερισμός, με τη σειρά του, υποστηρίζει πως η αντίληψη περί δικαιοσύνης είναι μια αυταπάτη, αφού στην αγορά δεν μπορεί να τίθεται το ερώτημα τι είναι δίκαιο, γιατί αυτή αποτελεί μια αυθόρμητη τάξη στην οποία η προσφορά και η ζήτηση αυτορυθμίζονται.

Ο συγγραφέας εδώ παραβλέπει το γεγονός πως για τον Μαρξ το να κρίνονται με ίσο τρόπο άνθρωποι άνισων ικανοτήτων αποτελεί τη μεγαλύτερη αδικία. Ο Μαρξ αντιλαμβάνεται πως η ανάπτυξη της κοινωνικής δικαιοσύνης στο κεφαλαιοκρατικό σύστημα είναι εκτός πλαισίου λειτουργίας και όχι ανεπιθύμητη. Είναι πολλοί αυτοί που δεν κατανοούν πως ο Μαρξ βλέπει πιο φιλελεύθερα απ' όσο φαντάζονται την κοινωνική δικαιοσύνη. Επειδή ακριβώς θεωρεί -όπως και ο φιλελευθερισμός- ως αφετηρία και σκοπό της θεωρίας του τη χειραφέτηση του ατόμου, έτσι γι' αυτόν το κοινωνικά δίκαιο έχει μόνο ατομική υπόσταση, αφού εξαρτάται από τις ανάγκες και ικανότητες (με την έννοια της έλλειψής τους) του κάθε ατόμου ξεχωριστά. Ο μαρξισμός ουσιαστικά είναι η θεωρία της αξιοκρατικής αναξιοκρατίας.

Οσον αφορά τις πολιτικές αντιλήψεις του σύγχρονου φιλελευθερισμού, ο φιλόσοφος θεωρεί πως δεν διαφέρουν επί της ουσίας από τις αρχές του μη μαρξιστικού σοσιαλισμού. Η διαφορά που χωρίζει την άποψη του Ρολς για τη δίκαιη κοινωνία, ως ενός συστήματος ενίσχυσης των λιγότερο ευνοημένων, του Ντβόρκιν για την αναδιανεμητική δικαιοσύνη, ως συστήματος που δεν μπορεί να στηρίζεται πουθενά αλλού παρά στην ισότητα των πόρων, ή του Σεν για την ανάγκη να αναζητήσουμε τη δίκαιη κοινωνία στην ενίσχυση των ικανοτήτων των ανθρώπων, είναι πολύ μικρή.

Η εφαρμοσμένη πολιτική

Για τον Ρενό οι παραπάνω αφηρημένες αρχές αποτελούν κοινό τόπο συμφωνίας όσων θεωρούν πως βάση των σύγχρονων κοινωνιών είναι η λαϊκή κυριαρχία, η δημοκρατία και η δίκαιη κοινωνία. Αυτό που διαφοροποιεί την Αριστερά από τη Δεξιά είναι οι τρόποι εφαρμογής αυτών των αρχών στο πολιτικό επίπεδο. Σημασία έχει όχι η επαναθεμελίωση των αρχών της πολιτικής φιλοσοφίας, αλλά η εφαρμογή τους.

Ως παράδειγμα διερευνά δύο μείζονα ζητήματα «εφαρμοσμένης πολιτικής φιλοσοφίας».

Το πρώτο αφορά τις στάσεις των δημοκρατικών κοινωνιών απέναντι στις απαιτήσεις των μειονοτήτων για πολιτισμική και πολιτική αναγνώριση. Απαντώντας σ' αυτό το ερώτημα υποστηρίζει πως πρέπει να επιλέξουμε μια πολιτική που να υπερβαίνει τη δογματική πολυπολιτισμικότητα του μετανεωτερισμού και τον εξομοιωτικό οικουμενισμό του ρεπουμπλικανισμού. Ο ίδιος εμμένει πως πηγή του δικαίου δεν μπορεί να είναι παρά μόνο τα ατομικά δικαιώματα. Τα δικαιώματα των μειονοτήτων πρέπει να αναγνωρίζονται ως δικαιώματα ελεύθερης ατομικής επιλογής και όχι ως υποχρεωτικά συλλογικά δικαιώματα.

Το δεύτερο αφορά την αναγκαιότητα αυτονομίας των πανεπιστημίων. Αν με την αυτονομία, υποστηρίζει, εννοούμε μόνο την αυτονομία των πανεπιστημίων από το κράτος, αυτό θα ισοδυναμούσε με την υπαγωγή τους στις αξιώσεις της κοινωνίας των ιδιωτικών συμφερόντων, θα τα μετέτρεπε σε βοηθητικό μηχανισμό της αγοράς. Η πραγματική τους αυτονομία πρέπει να έχει διπλό χαρακτήρα, τόσο από το κράτος όσο και από την κοινωνία. Αυτή η αυτονομία, ανεξάρτητα από τη λειτουργία ή όχι ιδιωτικών πανεπιστημίων, προϋποθέτει την υποστήριξη του πανεπιστημίου ως δημόσιου και όχι ως κρατικού θεσμού.

Αυτό το βιβλίο δεν αποτελεί μία ακόμη προσπάθεια στήριξης του πολιτικού φιλελευθερισμού. Αυτό που επιδιώκει ο συγγραφέας είναι να δείξει πως ο πολιτικός φιλελευθερισμός έχει αξία αν μετατραπεί σε μια θεωρία εφαρμογής της κοινωνικής δικαιοσύνης. Από αυτή τη σκοπιά δεν χρειάζεται καν να συνενωθεί με τον μη μαρξιστικό σοσιαλισμό, αφού στην ουσία έχουν το ίδιο διακύβευμα, την κοινωνική δικαιοσύνη.

Σίγουρα είναι θετική η επιμονή του συγγραφέα να διαχωρίζει την Αριστερά από τη Δεξιά. Ομως η παραδοχή των πολιτικών εφαρμογών αντί των αξιών ως κριτηρίου αυτού του διαχωρισμού συσκοτίζει αντί να φωτίζει αυτή τη διαφορά. Ο Ρενό διαχωρίζοντας τις αρχές από την εφαρμογή τους προβαίνει σε φιλοσοφικό και πολιτικό λάθος. Οι μηχανισμοί εφαρμογής μιας πολιτικής, όπως είναι, για παράδειγμα, η αγορά ή η προτεραιότητα του δημόσιου χώρου, δεν αποτελούν μόνο μέσα, αλλά και αξίες. Αξίες οι οποίες δεν προστίθενται απλώς στις, ας το δεχτούμε με μεγάλη επιφύλαξη, κοινά αποδεκτές αξίες της δίκαιης κοινωνίας, αλλά αλλάζουν το ίδιο της το περιεχόμενο

Ο αναγνώστης αυτού του έργου κρατάει στα χέρια του ένα βιβλίο που λαχταράει να συζητήσει με αυτόν.
ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 08/06/2007