Τι είναι ένας ελεύθερος λαός;

Τι πραγματικά είναι ένας ελεύθερος λαός; Ποιες είναι οι αρχές που επιτρέπουν σε έναν λαό να θεωρεί ότι είναι "ελεύθερος";
Στην παλαιά αντιπαράθεση μεταξύ φιλελευθερισμού και σοσιαλισμού έρχεται όχι τόσο να προστεθεί όσο να εξελιχθεί παράλληλα μια άλλη αντιπαράθεση, η αντιπαράθεση μεταξύ ρεπουμπλικανισμού και φιλελευθερισμού.
Στις μέρες μας, οι κυριότεροι εκπρόσωποι του αγγλόφωνου ρεπουμπλικανιστικού ρεύματος είναι ο Quentin Skinner, ο John Pocock και ο Philip Pettit [το βιβλίο του οποίου Θεωρία της Ελευθερίας κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΠΟΛΙΣ].
Η παρούσα μελέτη, ιστορική και συγχρόνως κριτική, επιχειρεί να ανασυνθέσει την εσώτερη λογική αυτού του διαχωρισμού, ο οποίος διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στις σύγχρονες διαιρέσεις του πολιτικού μας βίου. Είναι επίσης μελέτη αποφασιστικής σημασίας, καθώς ανατρέπει τις παλαιές αντιθέσεις μεταξύ αριστεράς και δεξιάς, προοδευτισμού και συντηρητισμού. [...]

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Σε αντιδιαστολή με αυτή τη δογματική και επιδερμική αντιμετώπιση, αυτό που με το συνολικό του έργο αναδεικνύει ο Ρενό είναι πως ανάμεσα σε συγκεκριμένα ιδεολογικά ρεύματα της νεωτερικότητας δεν υψώνεται κάποιο σινικό τοίχος. Στο έργο του «Τι είναι δίκαιη πολιτική» (εκδόσεις «Πόλις», μετάφραση Φροσύνα Στεφοπούλου), επικεντρώθηκε στην ανάδειξη εκείνων των παραμέτρων που καταδεικνύουν την ιδεολογική συνάφεια φιλελευθερισμού και μη μαρξιστικού σοσιαλισμού. Στον παρόντα τόμο επιχειρεί να αναδείξει τις στενές συγγένειες ρεπουμπλικανισμού και φιλελευθερισμού.

Τα βιβλία του Ρενό, όπως και του Φίλιπ Πέτιτ που συμπεριλαμβάνονται στο σημερινό αφιέρωμα της «Βιβλιοθήκης», αποτελούν ένα μικρό δείγμα της συζήτησης που έχει ανοίξει μεταξύ διανοητών αλλά και στελεχών ευρωπαϊκών σοσιαλιστικών και αριστερών κομμάτων για τη σχέση φιλελευθερισμού, σοσιαλισμού και ρεπουμπλικανισμού.

Ο Γάλλος φιλόσοφος προβοκάρει μια εξόχως συντηρητική σκέψη, κυρίαρχη στη Γαλλία και δυστυχώς, ακόμη περισσότερο στην Ελλάδα, σύμφωνα με την οποία ο φιλελευθερισμός και ο ρεπουμπλικανισμός αποτελούν δύο αντίπαλες ιδεολογίες που συμφωνούν μόνο στο ότι τίποτε κοινό δεν υπάρχει ανάμεσά τους. Δύο ιδεολογίες οι οποίες αποτελούν το νερό και το λάδι της νεωτερικότητας, που τίποτα, μα τίποτα, δεν μπορεί να τις κάνει να αναμειχθούν.

Ο Γάλλος φιλόσοφος έρχεται σε πλήρη ρήξη με τον παραπάνω απόλυτο διαχωρισμό και αναζητεί τους τρόπους φιλελευθεροποίησης του ρεπουμπλικανισμού και ρεπουμπλικανοποίησης του φιλελευθερισμού. Ο λόγος αυτής της αναζήτησης δεν είναι κάποια διανοητική και γλωσσική άσκηση, αλλά η απάντηση στο αγωνιώδες ερώτημα στο κατά πόσο η λαϊκή κυριαρχία ως αρχή της δημοκρατίας μπορεί σήμερα να βρει διέξοδο από το τούνελ της αποπολιτικοποίησης και της αδιαφορίας. Σκοπός του συγγραφέα είναι να απαντήσει στο ερώτημα αν υπάρχουν πολιτικές, οι οποίες μπορούν να συνδυάσουν την ελευθερία των πολιτών από κρατικές και άλλες εξαρτήσεις με την απαίτηση του ρεπουμπλικανισμού για όλο και πιο ενεργό συμμετοχή των πολιτών στις δημόσιες υποθέσεις. Ο συγγραφέας επιχειρηματολογεί υπέρ της άποψης πως η αρχή της ελευθερίας και των ατομικών δικαιωμάτων μπορεί να συνδυασθεί με την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας και της πολιτικής συμμετοχής.

Στη Γαλλία, σύμφωνα με μια μαζικά διαδεδομένη αντίληψη, το να είναι κανείς ρεπουμπλικανός σημαίνει προπάντων το να μην είναι φιλελεύθερος. Ο φοβικός ρεπουμπλικανός διακρίνει στα μάτια του φιλελεύθερου την αποστροφή από τις δημόσιες υποθέσεις. Γι' αυτόν, φιλελεύθερο είναι ό,τι αρνείται τη λαϊκή κυριαρχία και το δημόσιο συμφέρον. Από την άλλη, και ο φοβικός φιλελεύθερος διακρίνει στον ρεπουμπλικανισμό την απειλή κατά της αρνητικής ελευθερίας, την απειλή κατά των ανθρώπινων δικαιωμάτων και της αυτοτέλειας. Και οι δύο κάνουν λάθος.

Ο Ρενό είναι πειστικός στην προσπάθεια αποδόμησης αυτών των απόψεων. Είναι όμως λιγότερο επαρκής όταν επιδιώκει να αναδείξει τη θετική πλευρά της σχέσης των δύο μεγάλων ρευμάτων σκέψης. Ας τον παρακολουθήσουμε.



Ενας ουδέτερος μηχανισμός



Ο Ρενό παρακολουθεί τον σύγχρονο πολιτικό φιλελευθερισμό του Τζον Ρολς να στηρίζει όλη του την επιχειρηματολογία στη σύλληψη του κράτους ως ενός μηχανισμού ουδέτερου απέναντι στις αντιλήψεις περί αγαθού. Το φιλελεύθερο κράτος δεν αποφασίζει τι είναι ορθό και καλό, αυτό ενδιαφέρεται μόνο για το τι είναι δίκαιο. Ο ρολσιανός φιλελευθερισμός δεν αμφιβάλλει καθόλου για την προτεραιότητα της δικαιοσύνης έναντι του αγαθού. Εδώ όμως, όπου πολλοί με βιαστικό τρόπο διακρίνουν ασυμβίβαστες διαφορές, ο συγγραφέας έρχεται να υπενθυμίσει πως ούτε ο κλασικός ρεπουμπλικανισμός αποδέχεται ένα περιεκτικό θρησκευτικό, φιλοσοφικό ή ηθικό δόγμα. Ο κλασικός ρεπουμπλικανισμός δεν διαλύει επίσης τις ατομικές ελευθερίες στο μείγμα μιας δήθεν λαϊκής κυριαρχίας. Είναι βεβαίως άλλο το ζήτημα, όταν πολλές φορές η λαϊκή κυριαρχία παρουσιάζεται με τη μάσκα της καθολικής βούλησης, ενώ πίσω της κρύβονται τα ειδικά συμφέροντα συγκεκριμένων μηχανισμών.

Στη ρουσοϊκή του εκδοχή ο ρεπουμπλικανισμός είναι όντως αντιφιλελεύθερος. Αυτή η εκδοχή συναρτά τη διασφάλιση των θεμελιωδών δικαιωμάτων και των ατομικών ελευθεριών από την ύπαρξη ορισμένων «πολιτικών αρετών» και τη συμμετοχή των πολιτών στις πολιτικές διεργασίες.

Ομως ο Ρενό δεν αθωώνει και τον πολιτικό φιλελευθερισμό, όταν αυτός αποκλείει από την κοινωνία την εμπέδωση των πολιτικών αρετών. Μόνο που αυτές οι αρετές έχουν τα όριά τους στην εκμάθηση της αρετής της ανεκτικότητας και φυσικά ποτέ δεν περνούν τα όρια που λέγονται περιεκτικά δόγματα.

Ο Γάλλος φιλόσοφος θεωρεί πως η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας δεν μπορεί να αποδοθεί μόνο στον ρεπουμπλικανισμό, είναι και αρχή του φιλελευθερισμού. Το φιλελεύθερο πλαίσιο αυτό καθεαυτό εκκινά από την αρχή της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Μια δεύτερη αρχή πιο χαρακτηριστική για το φιλελεύθερο πλαίσιο είναι η ανάδειξη της αξίας του ατόμου και των ελευθεριών του. Τρίτη είναι η αρχή του περιορισμού του κράτους και τέταρτη η αρχή της ουδετερότητας του κράτους έναντι των πεποιθήσεων και των αξιών των ατόμων και των κοινωνικών ομάδων.

Ενώ περιγράφει με συνοπτικό τρόπο τις αρχές του φιλελευθερισμού, ακολουθεί μια πιο μακρά πορεία στην περιγραφή των ιστορικών καταβολών του ρεπουμπλικανισμού. Την αφετηρία της ρεπουμπλικανικής ιδέας τη βρίσκει στις επεξεργασίες του Αριστοτέλη, όπου το ρεπουμπλικανικό ταυτίζεται με το πολιτικό. Το κατά Αριστοτέλη άριστο πολίτευμα είναι αυτό που επιδιώκει την ικανοποίηση του κοινού συμφέροντος. Το γενικό συμφέρον οφείλει να είναι ο σκοπός κάθε πολιτεύματος, ανεξάρτητα από το αν η εξουσία ασκείται από έναν, λίγους ή πολλούς. Εφόσον εξυπηρετείται το κοινό συμφέρον, ρεπουμπλικανικά καθεστώτα είναι όχι μόνον η πολιτεία, αλλά και η μοναρχία και η αριστοκρατία. Βεβαίως κατά τη διακυβέρνηση των πολλών το συμφέρον τους είναι πιο κοντά στο γενικό συμφέρον, αυτό όμως δεν εμποδίζει την παρέκκλισή του προς την κατεύθυνση του ιδίου συμφέροντος. Τότε η ρεπουμπλικανική πολιτεία μετατρέπεται σε δημοκρατία. Για να αποφευχθεί η μετατροπή του ιδίου συμφέροντος σε καθολικού, ο αριστοτελικός ρεπουμπλικανισμός τοποθετεί σε κυρίαρχη θέση την, υπηρέτρια του δημόσιου αγαθού, αρετή και όχι τον τύπο διακυβέρνησης.

Ο ρόλος της αρετής έκτοτε αποτελεί τον φάρο που φωτίζει όλο τον ρεπουμπλικανικό στόλο. Η αριστοτέλεια αρετή, περνώντας από τη ρωμαϊκή φιλοσοφία της ρεπουμπλικανικής πολιτείας, προετοιμάζει το έδαφος για τον Ρουσό. Στη ρωμαϊκή εκδοχή του ο ρεπουμπλικανισμός συνδέει τη μοναρχική αρχή της ισχύος, την αριστοκρατική αρχή της σοφίας και τη δημοκρατική αρχή της λαϊκής ελευθερίας. Εδώ έχουμε να κάνουμε με ένα καθαρά μεικτό κυβερνητικό σύστημα.

Αν στην αριστοτέλεια και ρωμαϊκή εκδοχή του ρεπουμπλικανισμού προστίθενται απ' έξω οι φιλελεύθερες αρχές, στον φιλελευθερισμό του αμερικανικού πολιτικού συστήματος προστίθενται απ' έξω οι ρεπουμπλικανικοί προσανατολισμοί. Σύμφωνα με τον Ρενό, τον σύγχρονο ρεπουμπλικανισμό δεν τον ανακάλυψε η Γαλλία, αλλά οι αμερικανικές Πολιτείες. Οι θεμελιωτές της αμερικανικής Ρεπουμπλικανικής Πολιτείας ανέλαβαν το εγχείρημα να συνδυάσουν την ιδέα του ελεύθερου λαού με την ιδέα της συμμετοχής στις δημόσιες υποθέσεις. Μόνον ο ελεύθερος πολίτης μπορεί να συμμετάσχει στις δημόσιες υποθέσεις και μόνον όσοι συμμετέχουν στις δημόσιες υποθέσεις είναι ελεύθεροι. Ο συγγραφέας παρακολουθεί τα περίφημα «Ομοσπονδιακά Κείμενα», όπου αναπτύσσονται συστηματικά οι ιδέες του αμερικανικού φιλελεύθερου ρεπουμπλικανισμού.



Ο εκφυλισμός του εγωισμού



Αυτόν ακριβώς τον φιλελεύθερο ρεπουμπλικανισμό αντιπροτείνει ο Γάλλος φιλόσοφος στα αδιέξοδα στα οποία οδηγεί τον πολιτικό φιλελευθερισμό ο εκφυλιζόμενος σε εγωισμό ατομικισμός. Ενας εγωισμός που αποτρέπει τους πολίτες από το να ασκήσουν την ελευθερία της συμμετοχής στις δημόσιες υποθέσεις. Στο μοντέλο του αντιφιλελεύθερου ρεπουμπλικανισμού, το οποίο αρνείται τη δημοκρατική διάσταση των αρχών της ατομικής ελευθερίας, αντιπαρατάσσει έναν κριτικό φιλελευθερισμό, ο οποίος κατανοεί πως η εστίαση μόνο στις ελευθερίες και τα ατομικά δικαιώματα παραγνωρίζει τις απειλές που προκύπτουν κατά της φιλελεύθερης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας από την αδιαφορία για τη συμμετοχή στον πολιτικό βίο.

Ο συγγραφέας αναγνωρίζει στον ρεπουμπλικανό Πέτιτ μια προσπάθεια συνδυασμού των κατά Μπέρλιν αρνητικών με τις θετικές ελευθερίες. Στον Πέτιτ αναγνωρίζει ένα ρεπουμπλικανό που, όπως και οι φιλελεύθεροι, πιστεύει πως το κράτος δεν πρέπει να υιοθετεί μια συγκεκριμένη αντίληψη περί αγαθού. Η κατά Πέτιτ ρεπουμπλικανική έννοια της ελευθερίας συνεπάγεται μια πλουραλιστική αντίληψη του αγαθού. Ο ρεπουμπλικανισμός του Πέτιτ συνίσταται στη μη υποταγή των πολιτών σε εξουσίες που δεν ελέγχουν, στην αναζήτηση ενός κράτους, το οποίο είναι σε θέση να προστατεύσει τον λαό από την κυριαρχία, χωρίς να γίνει το ίδιο ένα όργανο κυριαρχίας. Παρ' όλα αυτά, κατά τον Ρενό, και αυτή η εκδοχή δεν παύει να είναι μια εκδοχή της θετικής ελευθερίας, η οποία δεν ικανοποιεί τους όρους της αρνητικής ελευθερίας.

Ο Γάλλος φιλόσοφος αναζητεί τελικά τις πηγές εμπλουτισμού του δημοκρατικού ιδεώδους στις παράλληλες συμβολές του φιλελεύθερου Ρολς και του ρεπουμπλικανού Χάμπερμας. Η λύση ανάμεσα στη ρεπουμπλικανική αρετολογία, η οποία οδηγεί στον αυταρχισμό και στον φιλελεύθερο εγωισμό ο οποίος οδηγεί στην πολιτική απάθεια, βρίσκεται στη συμπλήρωση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας με τις αρχές και τους κανόνες της διαβουλευτικής δημοκρατίας.

Η προβληματική του Ρενό είναι πολύτιμη για όσους θεωρούν πως οι υπαρκτές αντιφάσεις μεταξύ φιλελευθερισμού και ρεπουμπλικανισμού μπορούν και πρέπει να αρθούν. Ο Ρενό έχει δίκιο να αναζητεί στον ρεπουμπλικανισμό τα βέλη κατά του εκφυλισμένου «ατομικισμού» και στον φιλελευθερισμό τα αναχώματα κατά της ρεπουμπλικανικής απολυτοποιήσης του ρόλου της αρετής και της κακώς εννοούμενης ηθικής.

Ολος όμως αυτός ο προβληματισμός ανακυκλώνεται και καταλήγει στο αρχικό του σημείο. Η λύση του συνδυασμού αντιπροσωπευτικής και διαβουλευτικής δημοκρατίας επιστρέφει τη συζήτηση στο σημείο όπου ξεκίνησε. Αυτό είναι η συζήτηση για τον συνδυασμό ατομικισμού και πολιτικής συμμετοχής. Ο συνδυασμός αυτός δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί εκφυλίζεται η αντιπροσωπευτική δημοκρατία, ούτε μπορεί να απαντήσει πώς στη διαβουλευτική δημοκρατία μπορούν να έχουν την ίδια επιρροή άτομα με διαφορετική οικονομική, πολιτική και πολιτισμική ισχύ. Το ερώτημα που επικαθορίζει αυτή τη συζήτηση και δεν το θέτει ο Ρενό σ' αυτό του το έργο, είναι ο συνδυασμός της ελευθερίας και της συμμετοχής με το αίτημα της ισότητας. Με την οπτική του αιτήματος της ισότητας ο φαύλος κύκλος σπάει, για να εισέλθουμε όμως εκ νέου στα αδιέξοδα της συζήτησης για τους μηχανισμούς προστασίας των ελευθεριών σε μια κοινωνία «ίσων». Αυτός όμως είναι και ο ρόλος της κριτικής σκέψης να δείχνει τη διέξοδο στα αδιέξοδα και ταυτοχρόνως να ανακαλύπτει νέα αδιέξοδα, που ζητούν λύση.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 28/03/2008