Μουσικές: Παραλλαγές πάνω στην εβραϊκή σκέψη

Έκπληξη κάποιου ερωτευμένου με τη μουσική, που ανακαλύπτει στη Βίβλο ένα μουσικό κείμενο. Διερεύνηση μιας βιβλικής ευαισθησίας, ανοιχτής στο χρόνο, αλλά τυφλής απέναντι στο χώρο. Ονειροπολήσεις για να ξαναβρεθούν μέσα στην εβραϊκή σκέψη, ακόμη και στη σύγχρονη, τα γόνιμα μηνύματα της Τορά. Επιστροφή στη μουσική, δηλαδή στο Μπετόβεν.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Μπορεί η Βίβλος να διαβαστεί σαν ένα μουσικό κομμάτι; Στο δοκίμιο αυτό ο Olivier Revault d' Allonnes, ξεκινώντας από τις αισθητικές ανησυχίες του για τη μουσική, διασχίζει (με θράσος, χωρίς κεκτημένες αρμοδιότητες και χωρίς συστολές, όπως σημειώνει ο ίδιος στον πρόλογό του) περιοχές της γνώσης που αφορούν την ανθρωπολογία, την εθνολογία, την ιστορία, για να επικεντρωθεί στις επιστήμες της Βίβλου και το ζήτημα της θρησκευτικότητας. Πρόθεσή του βεβαίως δεν είναι η θρησκεία αυτή καθεαυτήν, αλλά η διάθεση για πολιτικές και ηθικές παρεκβάσεις μέσω της παραδόσεως της εβραϊκής σκέψης και των μηνυμάτων της Τορά.

Αλλά πώς συγγενεύει η Βίβλος με τη μουσική; Κάθε μουσική μας προσκαλεί κατ' αρχάς στη διαθεσιμότητά μας απέναντι στο χρόνο: ως τέχνη του χρόνου, είναι αδέσμευτη κι ελεύθερη. Το ίδιο και η Βίβλος. Υπονοεί το νεύμα του χρόνου καθώς αφηγείται, καθώς μουσικοποιεί την ιστορία, καθώς παραχωρεί ξανά και ξανά τη ροή του παλαιού κόσμου για να δημιουργήσει αντιστοιχίες με το παρόν, καθώς εκτελεί μουσικά μοτίβα προσώπων, πράξεων, γεγονότων, ανατροπών, ονείρων, συνθέσεις της ίδιας της μνήμης, η οποία ενώ αντλεί από το χρόνο ταυτοχρόνως έχει ελευθερωθεί από αυτόν. Ο συγγραφέας επιχειρεί να συνθέσει τη βιβλική ηθική σαν μια διάσταση της μουσικής ηθικής: και οι δύο μάς εισάγουν στην εσωτερικότητα.

Από τη φιλοσοφία της θρησκείας πληροφορούμαστε ότι αφετηριακό γνώρισμα του ιουδαϊκού κοσμοειδώλου είναι η προτεραιότητα στο χρόνο, η προτίμηση της ιστορίας αντί της φύσης, η γραμμική κίνηση. Ο Revault D' Allonnes (και παρά τις ενστάσεις του Μάρτιν Μπούμπερ) προχωράει σε μια πιο εξειδικευμένη προσέγγιση της εβραϊκής πνευματικότητας παρουσιάζοντας το δίπτυχο Ελοχίμ-Γιαχβέ: από το ένα μέρος, η έξοδος στην έρημο, η μοναδική ζωή, η διαρκής κίνηση, η αυθορμησία της ελευθερίας, από το άλλο, η μονιμότητα της εγκατάστασης, η χωροταξία, οι δομές της εξουσίας, η παγίωση της καθημερινής ζωής. Από δω ο Ελοχίμ, θεός του χρόνου (θεός των νομάδων), από κει ο Γιαχβέ, θεός του χώρου (θεός «εθνικός», συνδεδεμένος μ' έναν λαό και μια γη).

Η ιδέα ότι η «γιαχβική» πλευρά της εβραϊκής θρησκείας υποστασιοποιείται μέσω του Κράτους, καθώς αυτό εκφράζει τον αυταρχικό και τιμωρό θεό, ανήκει στον Gyorgy Lukacs. (Στις σημειώσεις του για τον Ντοστογιέφσκι -1915- αντιπαραθέτει στη σχέση Γιαχβέ-κράτους τη σχέση μεσσιανισμού και ηθικής δημοκρατίας: ο Χριστός και η ελληνική πόλη έχουν πάρει εδώ τη θέση του Ελοχίμ.)

Ο Revault d' Allonnes υποστηρίζει ότι μόνο ο Ελοχίμ εκφράζει τον πραγματικό θεό των Εβραίων, διότι, καθώς δεν είναι τοπικιστής, γίνεται μια αρχή οικουμενική και παρέχεται καθολικά σε κάθε άνθρωπο. Αυτό άλλωστε πίστευαν και οι Πατριάρχες: το Αιώνιο δεν διαμένει κάπου, κατοικεί στην καρδιά του ανθρώπου.

Αν λοιπόν η μουσική ελευθερώνει το πνεύμα από την ασφυκτική δύναμη του χώρου, όντας η ίδια μια περιπλάνηση αντίστοιχη της νομαδικής περιπέτειας, με τον ίδιο τρόπο η Βίβλος γίνεται η εποποιία του χρόνου μέσα στη συνείδηση, έλκοντας την αδιαπραγμάτευτη κίνηση του ανθρώπου προς την εσωτερική ελευθερία. Αλλά εδώ ευλόγως θα αντέτεινε κανείς: Πώς μπορείς να είσαι ελεύθερος κάτω από την αυστηρότητα των νόμων που προτείνει το εβραϊκό κοσμοείδωλο;

Ο C. Tresmontant σημειώνει: «Ο Θεός δεν μας προδιαγράφει ένα κάποιο έτοιμο πρότυπο το οποίο πρέπει να τηρήσουμε με υπακοή. Ο Θεός μας ζητά να είμαστε δημιουργικοί, καινοτόμοι, εφευρέτες του μοναδικού δρόμου στον οποίο έχουμε κληθεί...».

Ετσι, αν τα σύγχρονα «είδωλα» των μεγαλουπόλεων, εκεί όπου δρουν οι συνθήκες του αλλοτριωμένου υποκειμένου (τα καταναλωτικά μοντέλα, ο υλιστικός τρόπος διαβίωσης, οι εξοντωτικές συνθήκες εργασίας, οι τεχνικοί εξοπλισμοί, οι παντός είδους εξουσίες, οι κοινωνικοί περιορισμοί) στην παρούσα εποχή συνοψίζουν το χώρο, τότε μόνον η ελευθερία του χρόνου -ως καθαρή έννοια θρησκευτικότητας- θα μας επέτρεπε να γκρεμίσουμε σήμερα τα είδωλα και να συναντήσουμε τον αληθινό Θεό.

Ο χρόνος και η εσωτερικότητα -στον αντίποδα της κυριαρχίας του χώρου- είναι λοιπόν η αληθινή μας ζωή. Τότε, όμως, μήπως τίθεται εκ νέου το ζήτημα της υποκειμενικότητας; Αλλά για το δυτικό πολιτισμό, το «υποκείμενο» έχει πεθάνει. Ισως έχει έρθει η ώρα να κατανοήσουμε τα πάντα beresith (από την αρχή), σημειώνει ο συγγραφέας. Και ίσως τότε γίνει εφικτό να συλλάβουμε την ουσία της αντίθεσης ανάμεσα στην εξωτερική ισχύ και την εσωτερική ευδαιμονία (που είναι το πρόσωπο της ελευθερίας) -κάτι που ο Ιερεμίας και ο Ησαΐας φαίνεται ότι γνώριζαν πολύ καλά.

Κατά τον Hegel, οι «πρώτοι ελεύθεροι άνθρωποι» στον ελληνικό κόσμο ήταν οι σκεπτικοί, επειδή κήρυξαν την ύπαρξη μιας απόστασης ανάμεσα στη συνείδηση και τα πράγματα. Ο Αβραάμ ίσως είναι ο πρώτος ελεύθερος άνθρωπος της βιβλικής αρχαιότητας, καθώς εγκαταλείπει το χώρο (την πόλη, τον οίκο, τα υλικά αγαθά) για να ζήσει ολοκληρωτικά στο χρόνο της περιπλάνησης, έξω από κάθε παγιωμένη δομή: εμπιστεύεται το Θεό. Ομως αυτή η εμπιστοσύνη δεν συνιστά και την ουσία της ελευθερίας του; «Αληθινά ελεύθεροι άνθρωποι -όπως οι νομάδες- είναι αυτοί που δεν ξέρουν πού πηγαίνουν», σημειώνει ο Revault d' Allonnes.

Ο ιουδαϊσμός, ως γνωστόν, έχει θέσει δύο βασικές οικουμενικές αρχές: η μία είναι το αίτημα της δικαιοσύνης, η δεύτερη, η εσωτερικότητα του ηθικού νόμου. Το ζήτημα της εσωτερικότητας παρουσιάζεται στη Βίβλο σαν θεία επιταγή από την αρχή της Γένεσης: Ο θεός την 7η μέρα αναπαύτηκε. Το να αναπαυθεί ο Θεός (και ας μη σταθούμε στον ανθρωπομορφισμό) φέρνει στην επιφάνεια τον τρόπο της αργίας, της δημιουργικής αεργίας, τη νίκη επάνω στο χώρο, δηλαδή μια τέχνη ίδια με την τέχνη της μουσικής: την παρέμβαση διά μέσου του χρόνου.

Αν ο Μπετόβεν θεωρείται μεγάλος μουσικός, είναι γιατί γνώριζε πώς να υφάνει έναν ιστό (μια αφηγηματική ροή όμοια με αυτήν της Βίβλου), έχοντας πλήρη συνείδηση του νόμου του χρόνου: οι κληρονομημένες από τη μουσική παράδοση δομικές δυνατότητες έγιναν για εκείνον το πεδίο της ελευθερίας του. Στη ροή των αιώνων η Βίβλος αντιπαραθέτει ένα σύνολο χρονοσημάνσεων, μια ιστορία με τα γεγονότα της εν είδει μουσικών κυματισμών, ώστε να εγγραφεί εκεί η μοίρα των λαών.

Αξιοπρόσεκτο είναι πως αν και ο D' Allonnes προσεγγίζει τη Βίβλο ως ένα κείμενο (μια αφήγηση και μια μνημοτεχνική), δηλαδή από την πλευρά του διανοούμενου και όχι του πιστού-θρησκευόμενου, συχνά καταλήγει να θέτει προς εξέταση ζητήματα αμιγώς θεολογικά. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η άποψή του για τον πατριάρχη Αβραάμ, τον οποίον ενώνει με το «non pareo deo sed assentior» του στωικισμού (δεν υπακούω στο Θεό, αλλά συμφωνώ μαζί του), για να τον απαλλάξει από τη διαστρεβλωμένη εικόνα που κατασκεύασαν για κείνον οι κλασικοί μελετητές. Η «υπακοή» -και, κατ' επέκταση, η θρησκευτική πίστη- δεν προσδιορίζεται ως δουλικότητα, εξάρτηση, παθητικότητα, φόβος, υποτέλεια προς το θεό, αλλά ως απόλυτη «ταύτιση» μαζί του. (Είναι φανερό ότι ο συγγραφέας συναντιέται εδώ με τους ορθόδοξους χριστιανούς πατέρες, που εννοούσαν την πίστη σαν το νόημα της ασκούμενης ελευθερίας τους.)



Μηνύματα και νοήματα



Ο εβραϊκός μυστικισμός έβλεπε στα κείμενα της Τορά μηνύματα και νοήματα που θα έπρεπε να αποκρυπτογραφηθούν. Για το σκοπό αυτό αναπτύχθηκαν τόσα πολλά ερμηνευτικά συστήματα, ώστε σήμερα πια δεν έχουν σχεδόν καμία αξιοπιστία. Ο ίδιος ο D' Allonnes, καθώς πιστεύει ότι ολόκληρη η Βίβλος γράφτηκε πάνω σε μουσικές δομές, επιχειρεί να αναλύσει συγκεκριμένα παραδείγματα ιστοριών από το κεφάλαιο της Γένεσης, παρουσιάζοντας την αντιστοιχία τμημάτων της αφήγησης με την ανάπτυξη της μουσικής κλίμακας.

Ωστόσο, αλλού θα σημειώσει: «Η ονειροπόληση, ως μέθοδος, δεν μπορεί να είναι μια προδοσία, και ποιος ξέρει αν δεν αποτελεί τη μόνη πρόσβαση στο κείμενο αυτό (τη Βίβλο)... που αποτελεί την εκ μέρους του λόγου γιγάντια χρήση των ονείρων ενός ατέλειωτου πλήθους».

Το παρόν δοκίμιο, ελεύθερο από κάθε διδακτισμό και χωρίς βαρύγδουπα σχήματα, διατρέχεται από έναν ποιητικό τόνο και μια διάθεση να ενώσει μεταξύ τους πολύ διαφορετικά πράγματα. Ταυτοχρόνως, μας κάνει να σκεφτόμαστε την ιδιαίτερη επίδραση που συνεχίζει να ασκεί στη σκέψη η εβραϊκή παράδοση και η ψυχική της παιδεία. Είναι φανερό πως όσα κατέθεσαν ο Σπινόζα, ο Μαρξ, ο Φρόιντ, ο Κάφκα, ο Σένμπεργκ, ο Αϊνστάιν έχουν γονιμοποιήσει ουσιαστικά το ευρωπαϊκό πνεύμα, άλλοτε διευρύνοντας τις υπάρχουσες δομές, άλλοτε δημιουργώντας ολοκληρωτικές ρήξεις και πάντως προτρέποντας σε μια βαθύτερη οπτική.



ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ ΛΥΜΠΕΡΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 05/08/2005