Το αίνιγμα

Μία οικογένεια συγγραφέων βρίσκεται πνιγμένη στη θάλασσα γύρω από την ιδιωτική της θαλαμηγό. Πώς γίνεται να πήδηξαν όλοι στο νερό χωρίς να ρίξουν μια σκάλα; Ποιος βούτηξε τελευταίος; Να πρόκειται για δολοφονική πράξη ή για ομαδική αυτοκτονία; Τρεις ειδικοί καλούνται να δώσουν απάντηση σε μια σωρεία ερωτημάτων και να επιλύσουν το αίνιγμα αυτού του ομαδικού πνιγμού.







ΚΡΙΤΙΚΗ




Ο γάλλος συγγραφέας Ρεζβανί κάνει ορμητικά την εμφάνισή του στην Ελλάδα με το μυθιστόρημα «Το αίνιγμα» και είναι πολύ πιθανό να αποκτήσει κι εδώ φανατικούς φίλους, όπως απέκτησε στη Γαλλία, όπου τη δεκαετία του '70 επηρέασε με τις ερωτικές του δοξασίες, τις διατυπωμένες στο μυθιστόρημα «Ετη φωτός», εκείνη τη γενιά αναγνωστών. Δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία για την περιπετειώδη ζωή του και τις σκοτεινές ρίζες της οικογένειάς του ­ ο ίδιος φροντίζει ώστε να διατηρείται το μυστήριο γύρω από το άτομό του. Το μόνο που γνωρίζουμε είναι πως γεννήθηκε το 1928 στο Ιράν, πως το μικρό του όνομα είναι Κύρος (Cyrus), πως προτιμά να τον λένε Σέργιο (Serge) και πως από το πλήθος των ψευδωνύμων του χρησιμοποιεί συχνότερα το «Μπόρις Μπασιάκ». Δραματουργός (13 θεατρικά έργα), μυθιστοριογράφος (16 έργα), δοκιμιογράφος και ποιητής, ο Ρεζβανί ξεκίνησε την καριέρα του ως ζωγράφος, εκθέτοντας τους πίνακές του από το 1946 ως το 1966 σε διάφορες αίθουσες τέχνης του Παρισιού. Περί το 1960 άρχισε να γράφει στίχους και μουσική για ταινίες του Φρανσουά Τρυφό και του Ζαν-Λυκ Γκοντάρ, ενώ το 1965 έκανε την πρώτη του εμφάνιση ως θεατρικός συγγραφέας.

«Το αίνιγμα» είναι μια σπουδή στη λογοτεχνική δημιουργία και ταυτόχρονα στο έγκλημα. Για να ακριβολογούμε, πρόκειται για μια σύνθετη ματιά πάνω στην τέχνη της μυθοπλασίας και στην τέχνη της δολοφονίας. (Ας θυμηθούμε: ο Χένρι Τζέιμς έγραψε την «Τέχνη της μυθοπλασίας» και ο Μίλαν Κούντερα την «Τέχνη του μυθιστορήματος», αντιστοίχως ο Τόμας ντε Κουίνσι έχει στο ενεργητικό του το δοκίμιο «Η δολοφονία ως μία εκ των καλών τεχνών» και ο Ρέιμοντ Τσάντλερ το «Η απλή τέχνη του φόνου»).

Τι συμβαίνει όμως στο «Αίνιγμα»; Το μόνο που γνωρίζουμε από την αρχή είναι η ανεύρεση ­ σε άγνωστο τόπο και χρόνο ­ της ακυβέρνητης θαλαμηγού «Ουρανός» ­ όνομα απολύτως συμβολικό ­ και τα περίεργα σχέδια και γρατσουνιές στα πλευρικά της, κάτω από την ίσαλο γραμμή. Προφανώς οι επιβαίνοντες σε αυτήν, τα μέλη της λογοτεχνικής οικογένειας Κνιχ ­ πιθανότατα γερμανικής εθνικότητας ­ στην οποία ανήκει, πνίγηκαν, αφού έμειναν επί αρκετό χρόνο στο νερό, προσπαθώντας να γαντζωθούν από κάπου για να μη βουλιάξουν. Κολυμπούσαν όλοι μαζί, όταν ένας από αυτούς ­ αποκλειομένης της περίπτωσης να ήταν κάποιος τρίτος ­ τράβηξε τη σκάλα της θαλαμηγού και την πέταξε στη θάλασσα ­ ώστε να καταστεί αδύνατη η άνοδός τους στο κατάστρωμα. Στη συνέχεια, αυτός, ο δράστης και αυτόχειρας, έπεσε στη θάλασσα, χωρίς να αφήσει στοιχεία που ενδεχομένως θα οδηγούσαν στη διαλεύκανση της υπόθεσης. Τρεις ειδικοί θα επιχειρήσουν να λύσουν το αίνιγμα, μελετώντας τα γραπτά που κατακλύζουν τους χώρους του σκάφους και περιέχουν όλα τα μυστικά της ιδιόρρυθμης λογοτεχνικής οικογένειας ­ κάθε οικογένεια βεβαίως έχει τα δικά της, ανομολόγητα ή μη. Παράλληλα θα αναπτύξουν ένα γόνιμο διάλογο, θα εκθέσουν άγνωστα περιστατικά και θα εκφράσουν σκέψεις που θα τους οδηγήσουν στο συμπέρασμα πως κάθε μέλος της οικογένειας είχε αρκετούς λόγους να επιθυμεί την εξόντωση των υπολοίπων.

Ποιοι αποτελούν αυτή τη διάσημη λογοτεχνική οικογένεια; Είναι ο γερο-Καρλ Κνιχ, η νεαρή σύζυγός του Λότε, ο αδελφός του Γιούλιους, ο γιος του Κουρτ, ο άλλος του γιος Φραντς, η κόρη του Ρόζα Κνιχ-Τσορν και ο σύζυγός της Γκούσταβ Τσορν. Αυτά τα επτά άτομα έχουν επιδοθεί μετά μανίας στο γράψιμο ­ γράφουν συστηματικά, όπως άλλοι μιλάνε ή «κοιτάζουν αδιάκοπα τον ήλιο ώσπου να τυφλωθούν» ­ και πεθαίνοντας άφησαν πίσω τους αναρίθμητα δείγματα από κάθε είδος του γραπτού λόγου: ποιήματα, διηγήματα, μυθιστορήματα, φιλοσοφικά δοκίμια, ημερολόγια. Παρά την καλλιέργεια και τις λογοτεχνικές ενασχολήσεις τους, οι Κνιχ απαρτίζουν μια οικογένεια στην οποία, για λόγους που σχετίζονται με τα προαιώνια αταβιστικά ένστικτα ­ Ο Κάιν και ο Αβελ, ο Κρόνος και τα παιδιά του παραπέμπουν σε αυτά ­, αναπτύσσονται ψυχώσεις και εκκολάπτονται εγκληματίες.

Και ποιοι είναι οι ειδικοί που σχολιάζοντας την παγκόσμια λογοτεχνία ερευνούν την υπόθεση και ενδιαφέρονται για το «ποιος σκότωσε», «πώς σκότωσε», «γιατί σκότωσε»; Το κάνουν άραγε λόγω καθήκοντος ή κινούνται από την ανάγκη να κορέσουν την περιέργειά τους ή, καλύτερα, την Περιέργεια; Είναι ο Ερευνητής του Ναυτικού, ο Μελετητής (λογοτεχνίας) και ο Ποιητής Εγκληματολόγος. Αυτοί οι τρεις, φορτωμένοι με τα προσωπικά και οικογενειακά τους προβλήματα, οπλισμένοι με στέρεες γνώσεις, επιχειρούν να δώσουν ερμηνείες ξεφυλλίζοντας βιβλία, ψάχνοντας χειρόγραφα, εκφράζοντας εικασίες, απορρίπτοντας θεωρίες, αποδεχόμενοι άλλες, κάνοντας κρίσεις για τα θύματα και ανασκαλεύοντας το παρελθόν τους, το οποίο κρύβει θανάσιμα μυστικά, καλά διαφυλαγμένα: ματαιοδοξίες, έρωτες, μίση, ζήλειες, μοιχείες, αιμομειξίες.

Τα ερωτήματα που αναδύονται κατά τη διάρκεια της έρευνας ­ και της ανάγνωσης του βιβλίου ­ είναι πολλά και ποικίλα. Αυτό που μοιάζει με έγκλημα μήπως είναι ατύχημα, οφειλόμενο σε ομαδική μέθη; Τα κίνητρα του εγκλήματος συνδέονται με υλικά συμφέροντα ή με ανθρώπινα πάθη; Επίσης, ο αυτόχειρ δολοφόνος έχει διαταραγμένη προσωπικότητα; Και αν πρόκειται για ομαδική αυτοκτονία, αυτή πραγματοποιήθηκε κατόπιν κοινής απόφασης όλων των μελών της ιδιόρρυθμης οικογένειας; Ακόμη, πώς συνδέεται με το αίνιγμα η ελληνική μυθολογία, συγκεκριμένα η περίπτωση του Ουρανού, της Γαίας, και του γιου τους Κρόνου, που έκοψε με ένα δρεπάνι τα γεννητικά όργανα του πατέρα του, ενώ κοιμόταν, και τα πέταξε στη θάλασσα;

Προαναφέρθηκε ότι το μυθιστόρημα τούτο είναι και μια σπουδή στη λογοτεχνική δημιουργία. Τις σελίδες του βιβλίου διατρέχουν το όνομα και οι στίχοι του Ιζιντόρ Ντικάς, του γάλλου ποιητή που αρεσκόταν να αυτοαποκαλείται Κόμης του Λοτρεαμόν, του δημιουργού των περίφημων «Ασμάτων του Μαλντορόρ». Εκτός από αυτόν, γίνεται μνεία, συνοδευόμενη από τον απαραίτητο σχολιασμό, των εξής ποιητών και συγγραφέων: Έντγκαρ Αλαν Πόε («Κλεμμένο γράμμα»), Σαρλ Μποντλέρ, Ρόμπερτ Μούζιλ, Τόμας Μαν, Έμιλι Μπροντέ («Ανεμοδαρμένα ύψη»), Νίτσε, Τζέιμς Τζόις («Οδυσσέας»), Κάρσον Μακάλερς, Τζόζεφ Κόνραντ («Λόρδος Τζιμ»), Μάλκολμ Λόουρι («Κάτω από το ηφαίστειο»), Τολστόι («Αννα Καρένινα»), Φλομπέρ («Μαντάμ Μποβαρί»), Απολινέρ, Μπόρχες, Ρίλκε, Ναμπόκοβ («Λολίτα»), Ντοστογέφσκι («Έγκλημα και τιμωρία», «Υπόγειο»), Όσκαρ Γουάιλντ, Καζανόβα, Μαίρης Σέλεϊ («Φρανκεστάιν»), Μαλαρμέ, Αρτό, Πολ Βαλερύ, Ουγκό, Ντιντερό, Σταντάλ, Τσέχοφ, Τουργκένιεφ, Έμιλι Ντίκινσον, Φράνσις Σκοτ Φιτζέραλντ και άλλων.

Γραμμένο με τρόπο εξόχως σαγηνευτικό, το «Αίνιγμα» θα θέλξει όσους αγαπούν τα περίπλοκα ­ όχι όμως τα σκοτεινά ­ κείμενα. Αντιθέτως, θα απογοητεύσει εκείνους που διαβάζουν (στα τρένα ή στις πλαζ) αστυνομικά μυθιστορήματα ή θρίλερ, ωθούμενοι από την επιθυμία να εντοπίσουν τον δολοφόνο ή να παρακολουθήσουν σκηνές δράσης, βίας, κυνηγητών, ερώτων. Τίποτε από όλα αυτά δεν συμβαίνει εδώ, και ας είναι συχνές οι ανατροπές των δεδομένων, και ας έχει η πλοκή απρόσμενες εξελίξεις. Ο Ρεζβανί, αναφερόμενος στα βιβλία γενικά, διατυπώνει την ακόλουθη άποψη για το θέμα: «Μεγάλα βιβλία είναι αυτά στα οποία η ανθρωπότητα ούτε που τολμάει να κοιταχτεί. Είναι κάτι χαώδη σπήλαια, ασφυκτικά, σαν μαύρα κάτοπτρα. Τα μεγάλα βιβλία είναι βράχοι που σε συνθλίβουν. Τα μικρά βιβλία είναι για το αεροπλάνο, το τρένο, για όπου θέλεις...».

Το «Αίνιγμα» είναι ένα πρωτότυπο μυθιστόρημα που μιλάει για το παραμύθι της Λογοτεχνίας. Μολονότι δεν είναι δύσκολο βιβλίο, ενδέχεται να κουράσει εκείνους που αρέσκονται στην εύκολη γραφή. Ο Ρεζβανί το σκέφτηκε και αυτό. Εκτιμά ότι «όσοι διαβάζουν τα βιβλία μέχρι τέλους είναι κατά κανόνα πνεύματα μάλλον αδύναμα, που άγονται και φέρονται σαν πρόβατα» και υποστηρίζει ότι ένα μεγάλο πνεύμα μπορεί να αρκεστεί σε μια φράση ή μια λέξη ενός βιβλίου, ώστε ξεκινώντας από αυτή τη φράση ή λέξη να «οικοδομήσει κάτι άλλο». Πολλά οφείλονται στη μετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη και στις σημειώσεις του ­ θα μπορούσαν να είναι περισσότερες, αφού η εξοικείωση του αναγνώστη με τόσο πολλά ονόματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας δεν είναι δεδομένη.

Φίλιππος Φιλίππου, ΤΟ ΒΗΜΑ, 13-09-1998