Ο αναγνώστης Άμλετ

Ας ορίσουμε τον Αμλετ ως τον ήρωα του Αλλου. Η ετερότητα στην ομώνυμη τραγωδία του Σαίξπηρ υποβάλλεται σε ολόκληρο το περιεχόμενο ενός βιβλίου και δηλώνει το αίνιγμα του Αμλετ. Γι' αυτό και ο Αμλετ είναι ο ήρωας του Αλλου, που διανοίγει για τον αναγνώστη του την «Αλλη σκηνή», τόπο του ασυνείδητου όπου ο καταναγκασμός επαναλαμβάνεται ως ανάγνωση. Το στοίχημα που τίθεται για τη συγγραφή αυτού του βιβλίου, του Αναγνώστη Αμλετ, ως προς το βιβλίο Αμλετ συνοψίζεται στο δυσανάγνωστο της ετερότητας. Εντούτοις, στον Αμλετ το δυσανάγνωστο της ετερότητας είναι το ευανάγνωστο ενός memento mori, της νεκροκεφαλής που κρατά στη σκηνή του νεκροταφείο.





ΚΡΙΤΙΚΗ



«Τι είναι εκεί;» όταν το εκεί είναι ένα κείμενο, και όταν το κείμενο απαιτεί την ομολογία, τη μαρτυρία, καλύτερα, του αναγνώστη του προκειμένου να βγει έξω από τον εαυτό του και να συναντηθεί σε ένα πάντα νέο και άγνωστο σταυροδρόμι με τις ερμηνείες του; Τα έργα δεν μπορούν να μιλούν για τον εαυτό τους, είπε πρόσφατα ο Peter Brook, εξηγώντας το εγχείρημά του να δημιουργήσει μιαν άλλη «Τραγωδία του Αμλετ» κατά το μέτρο που η ερμηνευτική του προοπτική, η εμπειρία του παρόντος και η αναγνωστική του φιλοδοξία του επέβαλαν. Τα έργα, θα έλεγα, δεν μπορούν να μιλούν για τον εαυτό τους επειδή ακριβώς δεν υπάρχει καμιά σταθερά του κειμένου, κανένα δεδομένο σημείο αναφοράς εντός του κειμένου. Το κείμενο είναι το μοναδικό πεδίο που προαπαιτεί ένα αρχιμήδειο σημείο (ή μια πολλαπλότητα τέτοιων σημείων) προκειμένου να διανοιχθεί, ήτοι να διαπλασθεί και να διαμορφωθεί ως αναγνώσιμη οντότητα, ως μια ζώσα εμπειρία πάντοτε παροντική. Το κείμενο απαρτίζεται από τις αναγνώσεις του, φέρει εντός του την πολυφωνία και άρα την αντιφατικότητα των αναγνώσεών του, γίνεται δρων υποκείμενο εξαιτίας των φωνών τις οποίες συσσωματώνοντας συνθέτει και εκφέρει εκ νέου, απαντώντας σε ερωτήματα ανοιχτά, και γι' αυτό κρίσιμα, και επινοώντας τις διεξόδους αλλά και τις διαφυγές του προς την εμπειρία του παρόντος της ανάγνωσής του.

Ωστόσο, τι είναι το εκεί του αναγνώστη; Τι είναι ο αναγνώστης και πώς εμπλέκεται στα πεπρωμένα του κειμένου; Η ιδιαιτερότητα και η μοναδικότητα του αναγνώστη είναι ασφαλώς ότι αυτός δεν βρίσκεται εκτός κειμένου. Εγκαθίσταται διαρκώς εντός του κειμένου, γίνεται σάρκα από τη σάρκα και αίμα από το αίμα του, μιλά ως πληρεξούσιος του κειμένου, και μορφώνοντας ένα πεπρωμένο για το κείμενο, μορφώνει το πεπρωμένο της ανάγνωσής του και άρα του εαυτού του ως αναγνώστη. Προχωρεί ο αναγνώστης στο πεπρωμένο του συμπαρασύροντας, τρόπον τινά, το κείμενο και προσανατολίζοντάς το προς μια ξέφωτη περιοχή όπου το κείμενο λούζεται από φως ή καλύτερα βγαίνει και λούζεται στο φως, δηλαδή βγαίνει έξω από τον εαυτό του. Αυτουργός αυτής της εξόδου του κειμένου, ο αναγνώστης οικειώνεται και βιώνει το κείμενο στον παρόντα χρόνο της ανάγνωσής του.

Έχω την αίσθηση ότι αυτή η ούτως ή άλλως ελλιπής εισαγωγή στο πεπρωμένο του κειμένου και των αναγνώσεών του είναι ουσιώδης προκειμένου να ακολουθήσουμε την πρόθεση, αλλά και τη διαδρομή, της Μυρτώς Ρήγου στην εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εργασία της «Ο Αναγνώστης Αμλετ». Η Μυρτώ Ρήγου εξ αρχής άλλωστε δηλώνει εμφατικά την πρόθεσή της. «Στην παρούσα μελέτη», διατείνεται, «περισσότερο από την αλήθεια του Αμλετ ενδιαφέρει η αλήθεια για τον Αμλετ και κατά συνέπειαν για την εποχή μας. Οφείλουμε να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη των καθεστώτων αλήθειας παράλληλα με την εξέλιξη των δομών εκείνων -των a priori ιστορικών στοιχείων που ο Foucault ονομάζει Epistemes (επιστήμες)- οι οποίες ως εννοιολογικά στρώματα μας εφοδιάζουν με θεωρητικά αξιώματα. Σ' αυτά εδράζεται ένας λόγος για την εποχή μας. Και τότε, ποιο καταστατικό προσδίδουμε στον Αμλετ του Σέξπιρ; Ποια σχέση δηλαδή διαπιστώνουμε μεταξύ της σκέψης ή της φαντασίας του συγγραφέα, των ιστορικών συνθηκών μέσα στις οποίες έγραψε και του corpus των σχολίων που μας κατακλύζουν από την προσέγγιση του S. Τ. Coleridge (...) ή του A.C. Bradley (...) έως την πρόσφατη μελέτη του Η. Bloom (...) για το κορυφαίο αυτό έργο, ώστε η ανάγνωσή του να οδηγεί στην αναζήτηση μιας αλήθειας, ενδεχομένως πέραν κάθε ιστορικού καθορισμού;»

Αρα, ο λόγος γίνεται εδώ για το παρόν της ανάγνωσης, για τη δυνατότητα να ριχθεί μια γέφυρα ανάμεσα στο τότε του κειμένου (ιστορικός καθορισμός) και στο τώρα της ανάγνωσης (ένας λόγος για την εποχή μας). Πράγματι, οι «επιστήμες» θεωρούνται a priori σ' αυτή την προσπάθεια, αλλά εκείνο που δεσπόζει είναι το ίδιο το γεγονός της ανάγνωσης που μεταμορφώνει τον ήρωα της «Αμλετικής Τραγωδίας», δηλαδή τον ίδιο τον Αμλετ, σε αναγνώστη του εαυτού του, και τον αναγνώστη του Αμλετ σε σύγχρονο τραγικό πρόσωπο εντός της περιοχής του πεπρωμένου του Αμλετ.

Οι ρομαντικές αναγνώσεις (προϋπόθεση εκ των ων ουκ άνευ για την οποιαδήποτε σύγχρονη ανάγνωση του Σέξπιρ) ανέδειξαν έναν ρομαντικό Αμλετ και γενικότερα οικειοποιήθηκαν τον Σέξπιρ, βλέποντας στις τραγωδίες του το πραγματικό κέντρο της ρομαντικής φαντασίας, καθώς ενσαρκώνουν τις ύψιστες κατηγορίες του πάθους, της ενοχής και της αγωνίας, ακόμη και του εγκλήματος, μέσα από τυπικές συμβολικές μορφές που συνενώνουν όλα τα αντιθετικά στοιχεία της ρομαντικής πάλης με το πεπερασμένο και τον εξορθολογισμό του συναισθήματος. Μιλώντας για τον Σέξπιρ, ο Βικτόρ Ουγκό αναγνωρίζει ότι το Σεξπιρικό δράμα βρίσκεται στην ποιοτική κορυφή της σύγχρονης εποχής και είναι ένα δράμα το οποίο «αναμιγνύει σε μια και μόνη ανάσα το γκροτέσκο και το ύψιστο, το τρομακτικό και τη φάρσα, την τραγωδία και την κωμωδία». Κατ' αυτό τον τρόπο, αναδεικνύεται ένας ρομαντικός Αμλετ, ήρωας της σκοτεινιάς και της εξέγερσης της υποκειμενικότητας ενάντια στην επιβολή της Πρόνοιας και της αγαθότητας της θείας ενέργειας. Το ρομαντικό υποκείμενο διάβασε στον Αμλετ το πεπρωμένο του, δηλαδή τη διαρκή εξέγερση, οπότε αυτομάτως ο Αμλετ διάβασε τον εαυτό του ως ρομαντικό υποκείμενο, ως ανάδυση της σκοτεινιάς και της εκδίκησης η οποία υποστασιώνει την ατομικότητα. Εκτοτε, οι αναγνώσεις, τις οποίες επιτυχώς διαβάζει η Μυρτώ Ρήγου, έφεραν τον Αμλετ ενώπιον του εαυτού του και τον μεταστοιχείωσαν σε ήρωα μιας διαρκώς αναδυόμενης ανάγνωσης.

Η Μυρτώ Ρήγου, με μεθοδολογική επάρκεια και οξυδέρκεια αλλά και με ένα λόγο που έχει το χάρισμα της ευπλασίας, της ευλυγισίας και της εσωτερικής και στοχαστικής ανάπτυξης, επιχειρεί να προσεγγίσει τις πολλαπλές και πολυσήμαντες αναγνώσεις του Αμλετ (Φρόιντ, Ζιράρ, Σμιτ κ.ά.), εμμένοντας, ωστόσο, παράλληλα στην ιδέα του «θεάτρου εν θεάτρω», μια ιδέα η οποία με πρωτοτυπία και ενάργεια διατρέχει την προσωπική της ανάγνωση. «Υποστηρίζω», αποφαίνεται η συγγραφέας, «ότι το θέατρο εν θεάτρω στον Αμλετ, όπως και ο καθρέφτης στον πίνακα του Velazquez ("Μενίνας") όπου αντικατοπτρίζονται οι βασιλείς, μοντέλα για το ζωγράφο, αποτελεί μια παγίδα βλέμματος μέσα στο έργο. Και αναντίρρητα συνιστά ένα τέχνασμα που, συγχρόνως, καλύπτει και δηλώνει ένα κενό του Αμλετ και του Κλαύδιου όταν κοιτάζουν την εμβόλιμη στο δράμα παντομίμα. Κενό βλέμματος προφανώς, που επιτέλους πληρούται αιφνίδια από την αποχώρηση του Κλαύδιου τη στιγμή που αντιλαμβάνεται την παγίδα».

Με κεντρικό αναφορικό άξονα αυτή την ιδέα, η Μυρτώ Ρήγου επιχειρεί να συνθέσει τις αναγνώσεις, να διαρρήξει τον πυρήνα τους, να ξαναδιαβάσει αυτό το οποίο έχει ήδη διαβασθεί όχι στον Σεξπιρικό Αμλετ (φάντασμα στον καθρέφτη των αναγνώσεων), αλλά στη δυνατότητα της «Τραγωδίας του Αμλετ» να καλύπτει τα κενά του Αμλετ και να αναδεικνύει συγχρόνως άλλα τραγικότερα κενά μέσω των αναγνώσεών του.

Όμως ο λόγος του Αμλετ οδηγεί στη σιωπή (The rest is silence). Το ίδιο και ο λόγος των αναγνώσεων του Αμλετ. Είναι ίσως αυτή η σιωπή που γεννά τον «άλλο» Αμλετ ως αναγνώστη και ήρωα του εαυτού του. Συμπεραίνει ορθά η Μυρτώ Ρήγου: «Ο Αμλετ ο νεώτερος, στο τέλος της ιστορίας έχει γίνει φάντασμα κι αυτός. Με άλλα λόγια, η επανάληψη ως φάντασμα επαναλαμβάνει όχι τον εαυτό της αλλά το φάντασμα του εαυτού της (το διπλό της). Ο Αμλετ που φέρει το όνομα του πατέρα του, για να ολοκληρώσει την εκδίκηση του φαντάσματος, γίνεται το φάντασμα κι έτσι ο μύθος αρχίζει εκ νέου».

Έχω τη γνώμη ότι ένας τέτοιος λόγος περί του φαντάσματος και της αντανάκλασης του φαντάσματος του Αμλετ είναι ένας λόγος μετα-ρομαντικός. Ένας λόγος που πράγματι κάνει το έργο να βγει έξω από τον εαυτό του και έτσι κάνει το έργο να μιλά εκεί ακριβώς που το έργο δεν μπορεί να μιλήσει για τον εαυτό του. Και φρονώ ότι αυτό είναι το σημαντικότερο προσόν του εγχειρήματος της Μυρτώς Ρήγου: η συμπαράσυρση του Σεξπιρικού Αμλετ στο πεπρωμένο της ανάγνωσης και στο «εκεί» του αναγνώστη.

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΡΟΖΑΝΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/03/2001